Ελισαβετιανό Θέατρο

Με τον όρο ελισαβετιανό θέατρο αναφερόμαστε στο θέατρο που αναπτύχθηκε στην Αγγλία κατά την περίοδο της Αγγλικής Αναγέννησης, από το 1562 έως το 1642, έτος κατά το οποίο το αγγλικό κοινοβούλιο απαγόρευσε κάθε θεατρικό έργο. Μολονότι το αγγλικό αναγεννησιακό θέατρο συμπεριλαμβάνει πέραν της ελισαβετιανής και άλλες δύο περιόδους (Jacobian 1603-1625 και Caroline 1625-1642), ο όρος ελισαβετιανό θέατρο έχει γενικευτεί και, αντί να ανταποκρίνεται μόνο στα έτη 1562-1603, χρησιμοποιείται συνήθως στην ιστορία θεάτρου προκειμένου να επικαλύψει όλη την περίοδο της αγγλικής αναγέννησης.

Το 1561 σηματοδότησε την χρονιά κατά την οποία εμφανίστηκε το πρώτο θεατρικό έργο που χρησιμοποίησε τον στίχο που αργότερα θα εκμεταλλευόταν στα έργα του ο Μάρλοου και ο Σαίξπηρ: έμμετρο λόγο, χωρίς ομοιοκαταληξία, που έκανε χρήση κυρίως του ιαμβικού πεντάμετρου.
Τα πρώτα χρόνια του ελισαβετιανού θεάτρου, τα θεάματα είχαν έναν ομοιογενή χαρακτήρα: οι ίδιοι θίασοι παρουσίαζαν τα ίδια έργα στην Αυλή και τους αριστοκράτες, καθώς επίσης στα δήμοσια θέατρα και τον απλό λαό. Στην συνέχεια όμως, οι συγγραφείς άρχισαν να επικεντρώνονται σε έργα γραμμένα περισσότερο για τις ανώτερες τάξεις και τα ιδιωτικά θέατρα που χτίστηκαν αργότερα και τα δημόσια θέατρα, που δεν είχαν πια να παρουσιάσουν φρέσκα έργα, ανέβαζαν κυρίως παλαιότερες επιτυχίες.
Ενώ στην κομέντια ντελ άρτε και το εκκλησιαστικό δράμα, προγόνους του αγγλικού αναγεννησιακού θεάτρου, δεν σώζονται πολλά ονόματα μεμονωμένων συγγραφέων, στο ελισαβετιανό θέατρο αρχίζουν να εμφανίζονται συγγραφείς που παράγουν έργο αντάξιο να σφραγίσει μια ολόκληρη εποχή. Διόλου τυχαίως, πολλοί είναι αυτοί που ταυτίζουν το ελισαβετιανό θεάτρο με τον Σαίξπηρ.
Οι περισσότεροι θεατρικοί συγγραφείς προέρχονταν από τα μεσαία στρώματα και δεν ταιριάζουν ακριβώς στην εικόνα του λόγιου ή του διανοούμενου, όπως την έχουμε σήμερα στο μυαλό μας, παρά το γεγονός ότι κάποιοι εξ αυτών σπούδασαν είτε στο Cambridge είτε στην Οξφόρδη. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Κρίστοφερ Μάρλοου, που σκοτώθηκε σε έναν καβγά σε ταβέρνα, και του Μπεν Τζόνσον που σκότωσε έναν ηθοποιό σε μονομαχία. Ας μην ξεχνάμε εξάλλου πως ο Σαίξπηρ και ο Μπεν Τζόνσον ήταν ηθοποιοί, που γνώριζαν την τέχνη του θεάτρου από την πρακτική της πλευρά, δίχως να την έχουν σπουδάσει ή μελετήσει ακαδημαϊκά.

Το επάγγελμα του θεατρικού συγγραφέα ήταν κακοπληρωμένο. Αν και οι συγγραφείς ελάμβαναν μικρά τακτικά ποσά κατά την διάρκεια της εργασίας τους πριν την παράδοση του έργου, -που αποτελούσε πάντοτε παραγγελία ενός θιάσου-, μετά την ολοκλήρωση του έργου λάμβαναν ένα ποσό μόνο στην πρεμιέρα. Τα πνευματικά δικαιώματα πια ανήκαν στον θίασο που είχε παραγγείλει το έργο και ο συγγραφέας δεν μπορούσε να εγείρει επιπλέον οικονομικές ή άλλου είδους αξιώσεις. Συχνό ήταν το φαινόμενο της συνεργασίας συγγραφέων για την παραγωγή ενός έργου, γεγονός που μείωνε μεν τα έσοδα, αλλά αύξανε την παραγωγικότητα. Ελάχιστα ήταν τα έργα αυτής της περιόδου που τυπώθηκαν.
Σαν είδος την περίοδο αυτήν αναπτύχθηκαν κωμωδίες, καθώς επίσης και τραγωδίες (στο κάπως επιτηδευμένο στυλ του μπαρόκ), ενώ οι ιστορικές εξελίξεις σε μία χώρα που έπεσε πολλές φορές θύμα της πολιτικής φιλοδοξίας ευγενών και γνώρισε πολέμους και αιματοχυσία στο όνομα της διεκδίκησης της εξουσίας και της διαδοχής του θρόνου, ενέπνευσε πολλά ιστορικά δράματα.

Το επάγγελμα του ηθοποιού παρέμενε, (όπως και στην αρχαία Ελλάδα), αποκλειστικά αντρικό προνόμιο, με αγόρια που περνούσαν ειδική εκπαίδευση στην κίνηση και στην χρήση της φωνής τους, προκειμένου να ερμηνεύουν με επιτυχία τους γυναικείους ρόλους.

Οι θίασοι που ανέβαζαν τα έργα συνήθως βρίσκονταν υπό την προστασία κάποιου πλούσιου χορηγού, που λειτουργούσε ως προστάτης και συχνά τροφοδοτούσε και τα βεστιάρια των θιάσων με πλούσια και φαντασμαγορικά κοστούμια από την προσωπική του συλλογή. Οι διαφορετικοί θίασοι είχαν και διαφορετικούς εσωτερικούς κανονισμούς και συνήθως το ανεβάσμα ενός έργου δεν διαρκούσε πολ, καθώς είχαν ένα γοργά εναλλασσόμενο ρεπερτόριο. Στον θίασο που ανήκε ο Σαίξπηρ, οι ηθοποιοί παρήγαγαν τα δικά τους κείμενα, είχαν τα δικά τους σκηνικά και κοστούμια και μάλιστα διέθεταν και λίγες μετοχές της επιχείρησης, γεγονός που τους απέφερε και μικρό μερίδιο των κερδών. Αυτή η οργάνωση θυμίζει λιγάκι τον τρόπο λειτουργίας των θιάσων της κομέντια ντελ άρτε, μόνο που ο Σαίξπηρ και οι άλλοι αγγλικοί θίασοι της εποχής, είχαν δική τους, μόνιμη θεατρική στέγη, σε αντίθεση με τους περιοδεύοντες θιάσους της κομέντια.

Το πρώτο μόνιμο θέατρο στο Λονδίνο χτίστηκε το 1576 από τον Τζέημς Μπαρμπέητζ και ονομάστηκε «Το Θέατρο» (The Theatre). Καθώς ο Λόρδος του Λονδίνου ήταν αντίθετος με την κατασκευή του θεάτρου, χτίστηκε έξω από τα τότε όρια της πόλης. Η επιτυχία που γνώρισε οδήγησε στην δημιουργία και άλλων παρόμοιων θεάτρων, όπως είναι το «Rose», το «Swan» και φυσικά το «Globe», που είναι το πιο γνωστό απ’ όλα τα ελισαβετιανά θέατρο και είναι αυτό στο οποίο παρουσιάστηκαν πολλά από τα έργα του Σαίξπηρ.

Δυστυχώς, δεν έχει διασωθεί κανένα θέατρο της εποχής εκείνης, (το σημερινό Globe Theatre χτίστηκε μεταγενέστερα) κι έτσι, οι περισσότερες πληροφορίες που έχουμε για την αρχιτεκτονική τους δεν είναι απολύτως διασταυρωμένες. Ήταν θέατρα ανοιχτά, ξύλινα σε μεγάλο βαθμό και, σύμφωνα με διάφορες πηγές, στα κύρια χαρακτηριστικά τους ανήκουν η υπερυψωμένη πλατφόρμα-σκηνή, με έναν χώρο μπροστά για όρθιους θεατές, καθώς επίσης και δύο ή τρεις γαλαρίες με πάγκους ή σκαμνιά για καθήμενους θεατές. Πάνω στην πλατφόρμα υπήρχε ένας τοίχος στον οποίον στηριζόταν η γαλαρία των ηθοποιών και των μουσικών. Το όλο κατασκεύασμα θύμιζε λιγάκι αυλή πανδοχείου όσον αφορά στην τοποθέτηση του κοινού, ενώ η σκηνή έμοιαζε επηρεασμένη αρχιτεκτονικά από τα πρότυπα του Ευρωπαϊκού, κλασικού θεάτρου. Εικάζεται ότι τα θέατρα εξέπεμπαν έναν αέρα πολυτέλειας και υπάρχουν περιγραφές για ξύλινες κολώνες, που φιλοτεχνήθηκαν έτσι ώστε να προσομοιάζουν σε μάρμαρο.

Οι σημαντικότεροι συγγραφείς αυτής της περιόδου, που την σφράγισαν με έργα που την υπερβαίνουν, είναι ο Κρίστοφερ Μάρλοου, ο Μπεν Τζόνσον και φυσικά ο Γουίλλιαμ Σαίξπηρ.