Ο Χορός του Θανάτου Θεατρική Κριτική

Κριτική Κάτια Σωτηρίου

Το Θέατρο Εμπορικόν παρουσιάζει το «Χορό του Θανάτου» του Στρίντμπεργκ, ένα από τα πιο σημαντικά και σκοτεινά κείμενα του Σουηδού συγγραφέα.

Η Υπόθεση του Έργου

Σε ένα απομονωμένο νησί του αρχιπελάγους της Στοκχόλμης ο Λοχαγός Έντγκαρ και η γυναίκα του Αλίς, πρώην ηθοποιός, «γιορτάζουν» τα 25 χρόνια του γάμου τους.
Η πλήξη και οι συνεχείς αντιδικίες τους συνθέτουν την «κόλαση» τους, ενώ ο σαρκασμός είναι η μοναδική τους διέξοδος. Η εύθραυστη ισορροπία του ζευγαριού διαταράσσεται όταν ο Κούρτ, ξάδελφος της Αλίς και φίλος του Έντγκαρ, εμφανίζεται και γίνεται ο καταλύτης της αλληλοεξόντωσης τους, αλλά και της βαθύτερης ανάγκης τους να συνυπάρχουν. Στο έργο συγκρούονται δυο ήρωες εκ διαμέτρου αντίθετοι: ο ιδιόρρυθμος Έντγκαρ και η Αλίς που άφησε την καριέρα της για το γάμο της, και είδε τη ζωή της να αναιρείται μέσα στη φυλακή που την έκλεισε ο σύζυγος της. Δεν είναι τυχαία και η ονομάτων επιλογή των βασικών ηρώων: ετυμολογικά ο «λογχοφόρος» Edgar συγκρούεται με την «ευγενή» Alice.

Το Έργο

Η αβεβαιότητα της ταυτότητας και το γνωστό υπαρξιακό θέμα της αποξένωσης, τόσο από τον εαυτό μας όσο και από τον κόσμο, είναι στοιχεία εγγενή της υπαρξιακής φιλοσοφίας και αναπόσπαστο μέρος της δραματουργίας του Στρίντμπεργκ. Επηρεασμένος από τα μεγάλα έργα του Kierkegaard, ο Στρίντμπεργκ ενσωματώνει την έννοια της επανάληψης στο δράμα του «Ο χορός του θανάτου» (1900), που είναι μια κωμικοτραγική εικόνα ενός επί μακρόν παντρεμένου ζευγαριού σε ένα απομονωμένο νησί, που ζει μια πικρή ζωή.
Στην επιφάνεια, “Ο χορός του θανάτου” που δανείστηκε το όνομά του από τη μεσαιωνική ιδέα του Θανάτου που χορεύει με τους ζωντανούς, φαίνεται να δηλώνει την επιστροφή στα νατουραλιστικά δράματα των μέσων του 19ου αιώνα: ένα ρεαλιστικό σκηνικό, τρεις χαρακτήρες, και μια οικογενειακή διαμάχη. Ωστόσο, η κυκλική δομή του, η ιδέα της επανάληψης και η αναπόφευκτη βεβαιότητα του επικείμενου θανάτου και της αυτοματαίωσης των ηρώων του μας οδηγεί στην αναπαράσταση της αιώνιας απόγνωσης, σε μια μεταδραματική αλληγορική απεικόνιση της κόλασης.

Μέσα στον πύργο που στεγάζει το ζευγάρι, που ήταν παλιότερα φυλακή, ο Στρίντμπεργκ συγκεντρώνει όλη τη μοχθηρία της ζωής. Εμφανώς, οι χαρακτήρες του έργου ονειρεύονται μια ζωή που δεν μπορούν να έχουν, και κάθε φορά αντιμετωπίζουν τη ζοφερή πραγματικότητα με μια σισύφεια εμμονή στο καθημερινό τους μαρτύριο που τους οδηγεί στον παραλογισμό, το μίσος και την αλληλοκαταστροφή. Ο «Χορός του θανάτου» ερευνά το θέμα της απογοήτευσης, της οδυνηρής αίσθησης της σπαταλημένης ζωής και της βασανιστικής συνειδητοποίησης των μεσήλικων ηρώων που αντιμετωπίζουν τα λάθη του παρελθόντος και τα ανεκπλήρωτα όνειρά τους. Ο Έντγκαρ και η Αλίς είναι αναπόφευκτα δεμένοι στην υπαρξιακή φυλάκισή τους, εθισμένοι και εξαρτημένοι από τις απογοητεύσεις της ζωής.

Η ψυχαναλυτική δεινότητα του Στριντμπεργκ, αλλά και το μοτίβο του δυνάστη – δυναστευόμενου είναι έκδηλα στο Χορό του Θανάτου, όπως και στην «Δεσποινίδα Τζούλια». Το εσωτερικό μίσος είναι ένα μέσο με το οποίο τα δύο μέρη προσπαθούν, όπως λέει ο Χέγκελ, «να αποδείξουν τον εαυτό τους και ο ένας τον άλλον μέσα από μια διαμάχη που μόνο ο θάνατος θα μπορέσει να διαλύσει». Η εξάρτηση του ενός από τον άλλο είναι ίσως το κύριο θέμα του έργου. Με μια διασταλτική ερμηνεία του συνδρόμου της Στοκχόλμης, η Αλίς μισεί τον δυνάστη της, αλλά αντιλαμβάνεται ότι η ζωή της δεν μπορεί τελικά να υπάρξει χωρίς αυτόν. Η παρουσία του Κούρτ στο σπίτι θα γίνει ο καταλύτης για να εκφραστεί το πλήρες εύρος του μίσους και του αλληλοσπαραγμού τους.
Η ανούσια ύπαρξη των χαρακτήρων κυμαίνεται μεταξύ της ζοφερής πολικότητας του τραγικού και κωμικού, αντιπαραθέτοντας δύο αμφίθυμα στοιχεία. Ο Έντγκαρ παραδέχεται την κωμικοτραγική ασάφεια της ζωής, αναρωτώμενος αν τελικά η ζωή είναι τραγωδία ή φάρσα. Ο Μπέκετ ωστόσο είχε πει ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη κωμωδία από τη δυστυχία, και με τέτοιο πνεύμα, οι ήρωες του Χορού του θανάτου έχουν στιγμές σαρκασμού, γκροτέσκας παραφοράς, αλλά και μεγάλου πόνου.

Κριτική του Έργου

Η σκηνοθεσία του έργου, που συνυπογράφεται φέτος από τον Δημήτρη Καταλειφό και την Ελένη Σκότη, επέτρεψε στους ηθοποιούς να ξεδιπλώσουν με άνεση τις ερμηνευτικές αρετές τους. Σε ένα έργο που μπορεί να ξεφύγει εύκολα από το ρυθμό και να παρασυρθεί στην φλυαρία και την έλλειψη δράσης, η σκηνοθεσία απέφυγε τους σκοπέλους και άφησε το έργο να κλιμακωθεί, χωρίς προσπάθεια ωραιοποίησης μιας δυσάρεστης ατμόσφαιρας. Αυτό είναι ένα μεγάλο πλεονέκτημα του φετινού ανεβάσματος στο Εμπορικόν, καθώς, αντίθετα από κάποιες παλαιότερες παραστάσεις στην Ελλάδα, οι ερμηνευτές δεν περιέγραψαν τη ζοφερότητα της ζωής των ηρώων τους, αλλά την ενδύθηκαν. Με λειτουργικό σκηνικό – έναν άβαφο τσιμεντένιο τοίχο που παραπέμπει στην πραγματική και αλληγορική φυλακή – κλασικά ρούχα, και σωστό φωτισμό, η παράσταση δίνει μια αίσθηση πληρότητας και φροντίδας της λεπτομέρειας.

Ο Δημήτρης Καταλειφός ενσαρκώνει τον Λοχαγό Έντγκαρ με μια φυσικότητα που κάνει το θεατή να ξεχάσει ότι υποδύεται ένα ρόλο. Στιβαρός στις εξάρσεις του, ενσαρκώνει το φαινομενικά δυνατό αρσενικό της παράστασης, που ωστόσο κουβαλά τις δικές του ενοχές, τις δικές του ματαιώσεις, την προσωπική του έλλειψη. Ο Έντγκαρ του είναι σκληρός, κακός, αντιπαθητικός τις περισσότερες φορές, αλλά και ένας άνθρωπος με πληγές που καταφέρνει τελικά να κερδίσει τη συμπόνια του θεατή, γιατί δεν είναι εγγενώς κακός, αλλά ένας άνθρωπος που πάσχει επίσης. Ο Καταλειφός έχει μια φυσική δωρικότητα και αυστηρότητα, που συνυπάρχει όμως με μια υφέρπουσα τρυφερότητα, στοιχεία που δανείζει με άνεση στον ήρωα του. Ο σκληρός και ανθρωποφάγος Έντγκαρ του, εμφανίζει μια χροιά ανθρώπινης διάστασης όταν παραδέχεται τα θετικά στοιχεία της γυναίκας του, αλλά γρήγορα ξαναφορά το μανδύα του δυνάστη. Στις σκηνές της παραφοράς του είναι συνταρακτικά ακριβής. Ο χορός του έχει αρχέγονο ύφος, που φανερώνει έναν άνδρα πρωτόγονων σχεδόν συναισθημάτων – για αυτό και η κίνηση του ίσως θυμίζει χορό ελληνικό σχεδόν, πυρρίχιο, βαρύ, εσωτερικό και εγωκεντρικό. Ο πληθωρικός και σκληρός Έντγκαρ του Στριντμπεργκ δε θα μπορούσε να βρει ιδανικότερο εκφραστή.

Η Φιλαρέτη Κομνηνού ενσαρκώνει την Αλίς, σε μια από τις πληρέστερες, και πιο πολυεπίπεδες ερμηνείες της καριέρας της. Η γνωστή και αγαπημένη εκφραστικότητα και δραματουργική της δεινότητα, στο Χορό του Θανάτου φτάνουν στο αποκορύφωμα τους. Το πρόσωπο της γίνεται χάρτης με τα μονοπάτια των σκέψεων και των συναισθημάτων της ηρωίδας της, που προβάλλονται με εντυπωσιακή ακρίβεια: η απογοητευμένη, βασανισμένη από την απομόνωση Αλίς, γίνεται ένα αρπακτικό που σπαρταρά για ζωή με το σώμα, τη φωνή, τις εκφράσεις της, με μεταλλάξεις εντάσεων και διαθέσεων. Μέσα στο ίδιο λεπτό η Κομνηνού ως γερασμένη, δυστυχισμένη Αλίς περιγράφει το μίσος για τον άνθρωπο που την οδήγησε στην αυτοματαίωση της, και αμέσως μεταλλάσσεται σε ένα αποφασιστικό και γοητευτικό θηλυκό που θα χρησιμοποιήσει κάθε θέλγητρο του φύλου της, για να πετύχει την απελευθέρωση της. Αξίζουν ξεχωριστής μνείας δυο σκηνές. Η πρώτη είναι η σκηνή του χορού της Αλίς, στην οποία η Κομνηνού ξεκινά με τη σχεδόν αντρίκεια αποφασιστικότητα και δύναμη που απαιτεί το Εμβατήριο των Βογιάρων, και καταλήγει σε ένα θελκτικό γυναικείο χορό που φανερώνει τόσο τη θεατρική φύση της ηρωίδας της, αλλά και την ανάγκη της να απελευθερωθεί από τον δυνάστη της. Και οι δυο χοροί ξεκινούν με σκοπό να δαμάσουν την ψυχή του κάθε ήρωα, αλλά καταλήγουν στο να εκφράσουν την πραγματική φύση του: ο Έντγκαρ καταρρέει φανερώνοντας τις αδυναμίες του και η Αλίς δείχνει την θηλυκότητα της και το μέγεθος της καταπίεσης που έχει υποστεί. Κι ενώ ο χορός του Έντγκαρ ξεκινά και τελειώνει μονοδιάστατα, ο χορός της Αλίς φανερώνει την πολύπλοκη φύση του φύλου της.

Η δεύτερη είναι η σκηνή του τέλους. Ο Καταλειφός – Έντγκαρ, ευχαριστημένος από την αποδοχής της θέσης της νοσοκόμας του από την Αλίς, βρίσκει μια αισιόδοξη νότα στην λίγη ζωή που του απομένει, ενώ η Κομνηνού – Αλίς αποδύεται τις ανθρώπινες ανάγκες της, αποδεχόμενη τη δυστυχία της, με μια εξωλεκτική διαρροή που μεταγγίζει στο θεατή το ρίγος του αδιεξόδου της κατάστασης της. Συγκλονιστική στιγμή, μεγάλη ερμηνεία.

Ο Βασίλης Μπισμπίκης στο ρόλο του Κουρτ είναι μετρημένος, πειθαρχημένος και σοβαρός, στέκεται επάξια στη σκηνή με ωριμότητα, ωστόσο θα θέλαμε ίσως λίγο μεγαλύτερη εκφραστικότητα στις στιγμές της αυτογνωσίας του. Ο ήρωας του μπαίνει στη σκηνή με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, αλλά συντρίβεται όταν συνειδητοποιεί ότι έχει δηλητηριαστεί από το κακό που ενυπάρχει στον πύργο του Έντγκαρ και της Αλίς. Στις στιγμές αυτές ο Μπισμπίκης ερμηνεύει το ρόλο του με συνέπεια, αλλά δεν καταφέρνει να μεταδώσει το μέγεθος της συντριβής με το σώμα και την έκφραση του. Παρά τις στιγμές αυτές, η ερμηνεία του είναι επαρκής, και φανερώνει προσπάθεια και μελέτη.

Στο σύνολο της είναι μια από τις παραστάσεις που αξίζουν δεύτερης και τρίτης θέασης και ανάγνωσης, λόγω του βάθους και της πολυσήμαντης φύσης του κειμένου. Η εικόνα του κοινού που βγαίνει προβληματισμένο και σιωπηλό από τη θεατρική αίθουσα μετά από ένα έργο αυτού του ύφους είναι δείγμα επιτυχίας του έργου. Και αυτό είναι κάτι για το οποίο οι συντελεστές του φετινού «Χορού του Θανάτου» μπορούν να καυχώνται επάξια.

Συντελεστές:

Μετάφραση: Δήμος Κουβίδης
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Καταλειφός, Ελένη Σκότη
Σκηνικό – κοστούμια: Μικαέλα Λιακατά
Μουσική: Σταύρος Γασπαράτος
Φωτισμοί: Κατερίνα Μαραγκουδάκη
Φωτογραφίες παράστασης: Νικόλας Κομίνης
Βοηθός σκηνοθέτη: Λάμπρος Γραμματικός
Παίζουν: Δημήτρης Καταλειφός, Φιλαρέτη Κομνηνού, Βασίλης Μπισμπίκη