Το θέατρο Κάτω από τη Γέφυρα παρουσιάζει τη Φάρσα του Πιερ Πατλέν , σε σκηνοθεσία Θανάση Θεολόγη, με τον Ζανό Ντάνια στον ομώνυμο ρόλο, στην κεντρική σκηνή του από τις 12 Φλεβάρη. Είναι ένα έργο στο είδος της φάρσας που γράφτηκε στα τέλη του Μεσαίωνα, γύρω στο 1456-1460. Αν και γενικά θεωρείται ανώνυμο, αυτό το έργο αποδίδεται μερικές φορές στον Guillaume Alexis ή ακόμη και στον François Villon. Ανήκει στην όψιμη περίοδο του μεσαιωνικού γαλλικού θεάτρου. Κανείς δεν μπορεί να βοηθήσει στην επίλυση του μυστηρίου του αγνώστου συγγραφέως, διότι δεν έχει λυθεί ποτέ.
- Κείμενο Κάτια Σωτηρίου
- Φωτογραφίες για το mytheatro Ελπίδα Μουμουλίδου
Πρόκειται για την πρώτη φαρσοκωμωδία, ένα δημοφιλές όσο και «ταπεινό» είδος, συχνά παρεξηγημένο από τη θεατρική κριτική λόγω της ″ελαφρότητας″ αλλά και της εμπορικότητάς του, είδος ζωντανό, καταιγιστικό και άμεσο. Στην Ελλάδα ανέβηκε πρώτη φορά το 1983. Όπως σημειώνει ο Νίκος Δαφνής:
“Το έργο, ανέβηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1983, στη Δημοτική αγορά της Κυψέλης, από το «Θίασο ‘81», μια ομάδα ηθοποιών, που πίστευαν ότι θα αλλάξουν τον κόσμο. Ήμουν κι εγώ ανάμεσά τους … και λυπάμαι που δεν τα καταφέραμε. Στην παράσταση έπαιζαν ο αξέχαστος Τάκης Χρυσούλης, η Νανά Νικολάου, ο Γιώργος Μιχαλάκης, ο Χρήστος Κελαντώνης κι εγώ. Η μετάφραση ήταν του Βασίλη Παπαβασιλείου, η σκηνοθεσία του Βίκτορα Αρδίτη, η μουσική του Γιάννη Ζουγανέλη, τα σκηνικά και τα κοστούμια του Μανόλη Παντελιδάκη. Αυτά τα κοστούμια, που προοιώνιζαν την τεράστια καριέρα του Μανόλη, τα φύλαξα ευλαβικά 40 χρόνια. Του το αποκάλυψα όταν του ζήτησα την άδεια να τα χρησιμοποιήσω. Αγαπημένε Φίλε, σ’ ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου”.
Ο Πατλέν είναι ένα εξαιρετικά προσεκτικά δομημένο έργο εξαπάτησης που κοροϊδεύει τις διαδικασίες μέσω των οποίων οι άνδρες της εποχής εκείνης αναλαμβάνουν και απονέμουν δικαιοσύνη. Από την αρχή μέχρι το τέλος, το έργο παρουσιάζει χαρακτήρες που καθορίζουν το δικό τους δίκαιο και προσπαθούν να καρπωθούν όσα πιστεύουν ότι τους αναλογούν. Από μια δραματική σκοπιά, η αναζήτησή τους φτάνει στο αποκορύφωμά της στη σκηνή της δίκης, στην απόλυτη αποτυχία της δικαιοσύνης.
Μεγάλο μέρος της επιτυχίας του Πατλέν οφείλεται και παραμένει στο γεγονός ότι στη «σκηνοθεσία» του έργου του ο συγγραφέας μπορούσε να προσαρμόσει τις συμβάσεις της εποχής του σε μια θαυμάσια εκλεπτυσμένη δομή χωρίς να θυσιάσει τίποτα από το χονδροειδές χιούμορ και τη δράση που απαιτούσε το είδος, στην πραγματικότητα , χωρίς να παρουσιάζει καμία πίεση. Η ωμή συνέχεια και μίμηση, Le Nouveau Pathelin και Le Testament de Pathelin, που κυκλοφόρησαν λίγο αργότερα, μας επιτρέπουν να μετρήσουμε όχι μόνο την επιτυχία του Πατλέν αλλά και την ανωτερότητά του. Αντί να κάνει τη φάρσα ένα όχημα για τη χριστιανική ηθική, ο συγγραφέας του Πατλέν εκμεταλλεύεται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είδους, τη δράση που υποδηλώνει στερεότυπα και την «άβολη» σχέση μεταξύ θεάτρου και ζωής. Πράγματι, η αντιμετώπισή του μοιάζει από πολλές απόψεις με αυτήν που έχουμε συνηθίσει στο «αυτοσυνείδητο» σύγχρονο θέατρο.
Ο σκηνοθέτης της παράστασης Θανάσης Θεολόγης σημειώνει με χιούμορ
” Πάντα περίμενα από το θέατρο κάτω από την γέφυρα του φίλου μου Νίκου Δαφνή, να με καλέσει να ανεβάσω κάποιο έργο. Ε, περίμενα έναν Σαίξπηρ, ένα Τσέχωφ, άντε έναν Μπρεχτ! Επιτέλους με κάλεσε να σκηνοθετήσω, την Φάρσα του Πιερ Πατλέν. Μάλλον ήθελε να με βασανίσει ή να δοκιμάσει τη φιλία μας διότι η απόδοση στα ελληνικά ήταν σε δεκαπεντασύλλαβο, κάτι που με δυσκόλεψε πολύ. Φευ….. Τι σου είναι η ζωή? Το αποτέλεσμα ήταν να αναγνωρίσω το δώρο που μου έκανε το θέατρο κάτω από τη γέφυρα, καθώς μου έδωσε την ευκαιρία να αναμετρηθώ μ’ ένα κείμενο σπουδαίο και απρόσμενα ευφάνταστο και τελικά να γοητευθώ από αυτό και να το αγαπήσω. Φευ….Τι σου είναι η ζωή? Και για να απαντήσω στην ερώτηση χρησιμοποιώ τα λόγια του συγγραφέα μας όπως ακούγονται στο έργο :
«Μια φάρσα είναι η ζωή, είναι ένα παιχνίδι,
που δίχως πρόβα παίζεται, απρόβλεπτο ταξίδι.
Ένα παιχνίδι σαν κι αυτό απόψε θε να δείτε
Και ότι κι αν γίνει στη σκηνή, ποσώς να εκπλαγείτε»
Ας απολαύσουμε λοιπόν αυτό το ταξίδι της ζωής-σκηνής κι ας
συνεχίσουμε να είμαστε έτοιμοι για να εκπλαγούμε!”
Η φαρσοκωμωδία περιέχει συστάδες παροιμιών και συναφείς υποτιμητικές παρατηρήσεις τις οποίες οι χαρακτήρες επαναλαμβάνουν και αναδιατυπώνουν για να ταιριάζουν με τους δικούς τους σκοπούς, μετατρέποντάς τις σε συνειδητά όργανα εξαπάτησης. Αυτές οι παρατηρήσεις επικεντρώνονται στις αγοραπωλησίες, στη νομική απατεωνιά και σε άλλες μορφές ρητορικής πειθούς, που εκμεταλλεύονται τα κύρια θέματα της κωμωδίας, της κλοπής αλλά και του ερωτισμού όπως αναγνωριζόταν εκείνη την εποχή. Το κείμενο καταφεύγει στην παρωδία και σε καταστάσεις μελετημένες προκειμένου το αστείο να οργανώνεται σύμφωνα με τους νόμους μιας θεατρικής μηχανικής, προκειμένου να σατιρίσει την ανοησία και την απληστία της μικροαστικής τάξης, την «ελαστικότητα» του ήθους των δικαστικών λειτουργών και την ανεπάρκεια της δικαιοσύνης.
Η ορμητική κίνηση που χαρακτηρίζει το έργο επιτυγχάνεται με τον επιδέξιο χειρισμό των παραδοσιακών μεθόδων της «παρεξήγησης» και της «περιπέτειας». Το κείμενο διασκευάστηκε από τη Μαρία Χριστοδούλου σε έξοχο δεκαπεντασύλλαβο ομοιοκατάληκτο, με τρόπο που αξιοποιεί επιδέξια τις αντιδράσεις των προσώπων: έκσταση, κατάπληξη, αταραξία, ψελλίσματα, τάσεις φυγής, γελοίες επεξηγήσεις, απαρνήσεις της τελευταίας στιγμής, απότομες προφορικές απαντήσεις.
Η Μαρία Χριστοδούλου που ανέλαβε να δημιουργήσει το νέο έμμετρο κείμενο σημειώνει:
“Είναι κάποιες ιστορίες που έχουνε ζωή. Μπορεί να είναι απλές, απλοϊκές, μα να έχουν κάτι που τις κάνει να ζωντανεύουν. Να ταξιδεύουν από στόμα σε στόμα, από τόπο σε τόπο, κι από τη Γαλλία του δέκατου πέμπτου αιώνα να φτάνουν στο στόμα του πατέρα μου, σαν μία ακόμα από τις πολλές αστείες ιστορίες που συνήθιζε να λέει. Αυτήν μου ζήτησε ο Νίκος Δαφνής να ντύσω με δεκαπεντασύλλαβο. Πέρασα καλά όσο το έκανα, κι ακόμα καλύτερα όταν την είδα να ζωντανεύει στη σκηνή του Θεάτρου. Το ίδιο καλά πιστεύω πως θα περάσουν και οι θεατές. Γιατί σε δύσκολους καιρούς, είναι σπουδαίο να γελάμε“.
Η θεματική ανάπτυξη είναι παράλληλη και ουσιαστικά αδιαχώριστη από τη δραματική εξέλιξη. Η ανθρώπινη αδυναμία και η ανοησία αποκαλύπτονται, και όπως είναι αναμενόμενο, είναι πιο εμφανείς σε θέματα κρίσης. Σύμφωνα με τη μεσαιωνική παράδοση, ο άνθρωπος έχει τη λογική και το δίκαιο να κρίνει ό,τι του παρουσιάζουν οι αισθήσεις. Χωρίς βοήθεια όμως, οι αισθήσεις εξαπατούν και το αποτέλεσμα μπορεί πράγματι να φαίνεται γελοίο όπως στη Φάρσα του Πατλέν.
Παραδόξως, καθώς η γλώσσα και η εμφάνιση είναι το ίδιο το υλικό του δράματος και της φάρσας ειδικότερα, το έργο υπονομεύει έτσι τον εαυτό του την ίδια στιγμή που υπονομεύει την ποιητική δικαιοσύνη μέσα από την οποία κορυφώνεται. Το αποτέλεσμα πρέπει να φαινόταν ακόμη πιο εντυπωσιακό στον Μεσαίωνα από ό,τι στη μετα-πιραντελική εποχή μας, αν και τότε, αφού είχε αναστατώσει τα φυσικά και θεατρικά θεμέλια, ο συγγραφέας προφανώς μπορούσε να αισθανθεί ότι είχε αποκαλύψει το μόνο πραγματικό θεμέλιο διαθέσιμο, το μεταφυσικό ; ο σύγχρονος θεατρικός συγγραφέας είναι πιο πιθανό να αισθάνεται ότι έχει αποκαλύψει την άβυσσο του παραλογισμού.
Όπως σημειώνει και ο Κώστας Κουρμουλάκης, σκηνογράφος της παράστασης, και θεατρολόγος:
“Βρισκόμαστε στη Γαλλία την εποχή που οι άνθρωποι κάθε μέρα ανακαλύπτουν και κάτι καινούργιο. Ένα περιπλανώμενο μπουλούκι θεατρίνων στήνει το σκηνικό του στην πλατεία του χωριού για να παίξει την παράστασή του, που φέρνει απ’ το Μεσαίωνα, τη φάρσα του Πιέρ Πατλέν. Ο θίασος είναι φτωχός και το σκηνικό ταλαιπωρημένο από τα άπειρα ταξίδια. Ένας ναΐφ «μανδύας» φτιαγμένος στο δρόμο είναι το νέο «σκηνικό πάνω στο σκηνικό». Οι ξεθωριασμένες κουρτίνες έχουν πάνω τους όλη τη λάσπη και το χώμα της γαλλικής επαρχίας. Ένα παλιό κασόνι γίνεται άλλοτε κρεβάτι, άλλοτε πάγκος στο μαγαζί υφασμάτων κι άλλοτε έδρανο του δικαστή. Παραμένουν οι λατινικές επιγραφές που δηλώνουν στους αμόρφωτους χωριάτες ότι «το πράγμα είναι σοβαρό». Οι θεατρίνοι δεν αστειεύονται…”
Γι’ αυτό, μην απορήσετε όταν στην διάρκεια των αλλαγών των χώρων της δράσης, interludes θα προκαλούν τους θεατές μας σε χαρούμενες ταραντέλες και κεράσματα, έτσι όπως γινόταν στις παραστάσεις του δρόμου, το μακρινό (;) Μεσαίωνα.
Μια ιστορία είναι παλιά, για ένα δικηγόρο,
για έμπορο και για βοσκό, που μέσα σ’ ένα χώρο
δικαιοσύνης σεβαστό, γίναν μαλλιά κουβάρια
για ένα τόπι ύφασμα, γι’ αρνιά και για τομάρια.
Άγνωστος τη συνέγραψε, σχεδόν πριν έξι αιώνες
κι εμείς, Κάτω απ’ τη Γέφυρα, τηρώντας τους κανόνες,
σας προσκαλούμε νά ‘ρθετε κοντά μας να τη δείτε,
πολύ για να γελάσετε και να ευχαριστηθείτε. (Μαρία Χριστοδούλου)
Συντελεστές
Απόδοση κειμένου Μαρία Χριστοδούλου
Σκηνοθεσία Θανάσης Θεολόγης
Κοστούμια Μανόλης Παντελιδάκης
Σκηνικό Κώστας Κουρμουλάκης
Μουσική Νίκος Τσέκος
Χορογραφίες Κωνσταντίνα Σαραντοπουλου
Παίζουν οι ηθοποιοί Ζανό Ντάνιας, Στέλιος Καλαθάς, Αναστασία Γκολέμα, Λεωνίδας Αργυρόπουλος, Ορφέας Αλπανίδης