Η εναρκτήρια παράσταση της φετινής σεζόν για την Επίδαυρο έγινε με την Άλκηστη του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία Γιόχαν Σίμονς σημερινού καλλιτεχνικού διευθυντή του Schauspielhaus Bochum και εκ των πρωτεργατών της ευρωπαϊκής θεατρικής πρωτοπορίας. Η Άλκηστη (438 πΧ) είναι το αρχαιότερο σωζόμενο έργο του Ευριπίδη, και ένα από τα πιο δύσκολα στην ερμηνεία και παρουσίαση.
- Κείμενο Κάτια Σωτηρίου
Ίσως «το κύριο πρόβλημα» της Άλκηστης είναι η φύση του έργου. Δεδομένου ότι αναμφίβολα παίχτηκε ως τέταρτο σε τετραλογία, θα έπρεπε να είναι ένα σατυρικό έργο, αλλά δεν υπάρχουν σάτυροι σε αυτό, και, ως επί το πλείστον, μοιάζει με τραγωδία. Θα μπορούσε να είναι κάποιου είδους ευριπίδειο πείραμα σε μορφή και είδος; Ακόμη και οι Έλληνες κριτικοί φαίνεται να έχουν μπερδευτεί από τη φύση της Άλκηστης. Αν πρόκειται για τραγωδία με αίσιο τέλος, ποιος είναι ο πρωταγωνιστής, ο φαινομενικά τραγικός χαρακτήρας του έργου;
Από την άλλη, αν πρόκειται για σατυρικό έργο, θα πρέπει να ασχολούμαστε με ερωτήσεις όπως αυτές; Θα μπορούσε να γραφτεί απλώς ως ελαφριά (έστω και κωμική) ανακούφιση για το κοινό μετά από τρεις θλιβερές ιστορίες; Αν ναι, γιατί ο τραγικός τόνος, γιατί τόσοι σπαραχτικοί θρήνοι από την Άλκηστη, τον Άδμητο, ακόμα και τον Εύμελο, ένα παιδί; Τέλος, αν είναι μια μορφή ανάμεσα σε αυτά τα δύο, θα μπορούσε ο Ευριπίδης να κάνει εδώ κάτι παρόμοιο με τον Σαίξπηρ στα ρομάντζα του, ζωγραφίζοντας, επιφανειακά, έναν μαγικό κόσμο στον οποίο η αρετή είναι βέβαιο ότι θα ανταμείβεται ακόμη και ενάντια στους κανόνες του φυσικού κόσμου , ενώ ταυτόχρονα αμφισβητεί τη φύση της ευτυχίας μας στον πραγματικό κόσμο μέσω του ίδιου του γεγονότος ότι το έργο διαμορφώνεται ως παραμύθι; Ο Sutton σημειώνει πως εκείνο που δεν συνάδει με την εκτίμηση ότι η Άλκηστις αποτελεί σατυρικό δράμα, είναι το γεγονός ότι σε ένα σατυρικό δράμα υπεραπλουστεύονται οι χαρακτήρες, “όμως αυτό ελάχιστα ισχύει στην περίπτωση της Άλκηστης: ειδικά όσον αφορά στον χαρακτηρισμό του Άδμητου. Ο σημαντικός φιλόλογος Lesky έχει στηλιτεύσει την επιμονή στον κωμικό χαρακτήρα της Άλκηστης, λέγοντας ότι είναι ένα έκτροπο που διαιωνίζεται το να προσπαθούμε να βρούμε προεκτάσεις προς το κωμικό, τονίζοντας ότι η Άλκηστη είναι μια πραγματική τραγωδία. Σε κάθε περίπτωση όλο αυτό το φιλολογικό ζήτημα έχει παγιδεύσει σημαντικούς σκηνοθέτες ανά τα χρόνια, με αποτέλεσμα τις περισσότερες φορές η Άλκηστη να γέρνει προς την.. κωμωδία.
Η Παράσταση
Δεν αποτέλεσε εξαίρεση και η περίπτωση του Σίμονς, ο οποίος θέλησε να φέρει μια βορειοευρωπαική αισθητική χίπιδων, όπως δήλωσε ο ίδιος, στην Επίδαυρο, προβοκάροντας τόσο την έννοια της αυτοθυσίας όσο και την αισθητική της παράστασης του, με αντικρουόμενες επιλογές.
Το σκηνικό θύμιζε νομαδικό καταυλισμό: μια απλώστρα με ρούχα, μια πλαστική πισίνα, λεκάνες με νερό, ένα αντίσκηνο, πιο κάτω ένα τροχόσπιτο, με ψησταριές και πλαστικές καρέκλες. Όλα αυτά, και μία νεκροφόρα, θα βρίσκονται έξω από την ορχήστρα γιατί στο κέντρο της υπήρχε μονάχα ένα μικρό εκκλησιαστικό όργανο. Ο σκηνοθέτης τόνισε ότι είδε τον κόσμο της Άλκηστης σαν ένα νομαδικό σύνολο, τυχαίο και εφήμερο στη ζωή. Θα είχε ενδιαφέρον μια τέτοια προσέγγιση αν δεν μιλούσαμε για την Άλκηστη, που πραγματεύεται ζητήματα όπως η συνειδητή επιλογή της ζωής και του θανάτου, η πατριαρχία και η νίκη ενός ισχυρού άνδρα απέναντι στο θάνατο.
Η Άλκηστη αναπαρίσταται από τον Ευριπίδη ως το αρχαίο ελληνικό γυναικείο ιδεώδες, μια ευσεβής σύζυγος πρόθυμη να θυσιάσει τη ζωή της για να κατευνάσει τη θέληση των Μοιρών και για να συνεχίσει τη βασιλεία του ο σύζυγός της. Παρουσιάζεται ότι έχει επιλέξει ελεύθερα τον θάνατο γιατί νιώθει ότι είναι καθήκον της να το κάνει. Η Άλκηστη είναι τόσο αγαπητή που παρά την προθυμία της, ο Απόλλωνας, ο Χορός και ο Άδμητος εκλιπαρούν τους θεούς να την κρατήσουν στη ζωή. Ουδόλως το είδαμε αυτό στην παράσταση του Σίμονς, ο οποίος τεχνηέντως υπονόμευσε την θυσία της. Η σκηνή του θανάτου της ταυτίστηκε με την πιο άβολη και ακαλαίσθητη σκηνή της παράστασης, με την Άλκηστη να χορεύει έξαλλα και να τραγουδά σε Lip sync Vicky Leandros, με μια απροσδόκητη χαρά και ευφροσύνη που όχι μόνο εκμηδένισε οποιοδήποτε συναίσθημα, αλλά άφησε και το ερώτημα της αξίας του θανάτου της αίολο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό που προσπάθησε να στηλιτεύσει σε όλη την παράσταση ο Σίμονς, την πατριαρχία δηλαδή, την εφάρμοσε ο ίδιος στην παράσταση του σχεδόν γελοιοποιώντας και υπονομεύοντας την Άλκηστη. Στα έξτρα μείον της παρουσίας της Άλκηστης η απόλυτα χωρίς συναίσθημα ερμηνεία της Anne Rietmeijer που έφερνε περισσότερη θυμηδία παρά συγκίνηση στο κοίλον.
Προβληματική όμως και η σκιαγράφηση του χαρακτήρα του Άδμητου, ο οποίος στο έργο του Ευριπίδη, δημιουργεί ως συνέπεια των αξιώσεών του, μια ισχυρή σύγκρουση που υποχρεώνει τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του να λάβουν αποφάσεις μέσα σε μια κατάσταση οριακή, στην οποία αποκαλύπτονται τα αληθινά κίνητρα της συμπεριφοράς τους. Η συγκρουσιακή συνθήκη δεν έφτασε ποτέ στο κοίλον, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του κατά τα άλλα ικανού Steven Scharf που παγιδεύτηκε από την σκηνοθετική επιλογή να επιδίδεται σε pop τραγούδια των Beach Boys, ή να περιφέρεται άσκοπα και αμήχανα στην άδεια σκηνή. Ανεξήγητο μας έχει μείνει και το ενός λεπτού παιχνίδι του Ηρακλή με τον Άδμητο, που πετούσαν ο ένας στον άλλο πλαστικές καρέκλες – ίσως ήθελε ο σκηνοθέτης να μας τονίσει την παλιά οικειότητα τους; Και εδώ βρίσκεται η μεγάλη αποτυχία της παράστασης που συνολικά πέρασε στη γελοιοποίηση των γεγονότων και των ηρώων αντί να μείνει στην διαλεκτική ειρωνεία που συζητείται μεταξύ των μελετητών.
Από τις ερμηνείες ξεχώρισε απόλυτα η τροφός της πραγματικά εξαιρετικής Elsie de Brauw, που ήταν τραγικά μόνη όμως ερμηνευτικά και υφολογικά, και ο Φέρης του Stefan Hunstein , που κράτησε με μαεστρία την ειρωνική διάθεση του απέναντι στον Άδμητο και προσέφερε και ερμηνευτικά το μόνο πραγματικά σημαντικό σχόλιο για την προσωπικότητα του γιου του.
Ο Ηρακλής του Pierre Bokma , παγιδευμένος και αυτός από την ανάγκη υπονόμευσης του σκηνοθέτη, εμφανίστηκε ως …. Γερμανός τουρίστας με backpack και κατσαρολάκια να κρέμονται από πάνω του, εν είδει χίπι camper, κρατώντας ένα παιδικό φτυαράκι. Ερμηνευτικά, αν και υπάκουσε στις σκηνοθετικές οδηγίες, ο Bokma είχε σημαντικές στιγμές, κυρίως στη σκηνή με την τροφό.
Στα πλαίσια της παράστασης ευχάριστη η παρουσία του Lukas von der Lühe, ως Θανάτου – έστω και αν το να σκαλίζει τα μηχανολογικά της νεκροφόρας δεν μας ενθουσίασε ως σκηνική επιλογή – και ο βγαλμένος από τα Hunger games Απόλλων του Viktor IJdens .
Ο Χορός – τέσσερις υπέροχες μέτζο σοπράνο, εκμεταλλεύτηκαν απόλυτα το εκκλησιαστικό όργανο της σκηνής και τη μουσική του Γκλουκ μεταγραμμένη από τον Βέλγο συνθέτη Steven Prengels, με υπέροχες φωνές, καθισμένες στην κερκίδα σχολίαζαν και συμμετείχαν στα τεκταινόμενα, φέροντας έναν αστικό χαρακτήρα ορατορίου στο έργο, χωρίς να ταιριάζουν σε καμία περίπτωση με το γενικό υφολογικό – χίπικο, τουριστικό του 70 – χαρακτήρα της παράστασης. Σε μια άλλη παράσταση θα μιλούσαμε για έναν πολύ ενδιαφέροντα χορό, μια κρίσιμα καλαίσθητη προσθήκη. Σε μια άλλη παράσταση.
Ίσως το ωραιότερο στοιχείο ήταν τα πρωτότυπα λόγια του ποιητή που προβάλλονταν στη σκηνή και στα δέντρα, επιτρέποντας, έστω και για λίγο μια σύντομη διαλεκτική επικοινωνία του απλουστευμένου κειμένου της κατά τα άλλα αγαπημένης Αν Κάρσον, με το πρωτότυπο του Ευριπίδη.
Συνολικά πρόκειται για μια παράσταση που δεν έφερε κάτι νέο στην ανάγνωση, αλλά μάλλον έπεσε στην παγίδα της υπεραπλούστευσης, υπονόμευσε συστηματικά το τεράστιο ψυχοδραματικό πλούτο του έργου και δεν κατάφερε να επικοινωνήσει ούτε με το χώρο, και κυρίως ούτε με το συναίσθημα των θεατών – οι μαζικές αποχωρήσεις και τα γιουχαΐσματα είχαν καιρό να συμβούν σε τέτοιο βαθμό. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, η ερμηνεία των θεατρικών κειμένων επιτρέπει και τις αποτυχίες, και τις συζητήσεις με επιχειρήματα, κάτι που συνέβη πολύ κατά την αποχώρηση των θεατών στο τέλος της παράστασης, και που εγγράφεται στα θετικά της καθόδου στο αργολικό θέατρο για την έναρξη του φεστιβάλ.