Η commediadell’arte είναι ένα πολύ ιδιαίτερο είδος κωμωδίας που αναπτύχθηκε στην Ιταλία τον 16ο αιώνα και αποτελεί ένα κεφάλαιο της ιστορίας θεάτρου που έχει επηρεάσει όλη τηνμετέπειτα πορεία του είδους .
Το όνομα προκύπτει από την συντόμευση του όρου commediadell’arteall’improvviso, που σημαίνει η «κωμωδία της τέχνης του αυτοσχεδιασμού», καθώς βασίζεται σε αυτοσχεδιασμούς των ηθοποιών και σκετσάκια πάνω σε συγκεκριμένους «τύπους»-χαρακτήρες, που ο κάθε ηθοποιός είχε τελειοποιήσει μέσω της χρήσης της μάσκας. Πιστεύεται μάλιστα ότι προέκυψε ως μία μορφή αντίδρασης και σχόλιο στην πολιτικοοικονομική κρίση της Ιταλίας την εποχή εκείνη.
Μία θεωρία συσχετίζει την γέννηση του είδους με το καρναβάλι της Βενετίας, όπου το 1570 ο συγγραφέας-ηθοποιός Andrea Calmo δημιούργησε τον χαρακτήρα IlMagnifico (Ο Υπέροχος), ο οποίος θεωρείται πρόδρομος του χαρακτήρα Πανταλόνε. Αρχικά ο Calmoδεν χρησιμοποιούσε μάσκες για τους χαρακτήρες του, η σύνδεση όμως με το καρναβάλι της Βενετίας είχε ως αποτέλεσμα να εμφανιστεί κάποια στιγμή η χρήση της μάσκας στο νέο αυτό είδος του θεάτρου. Σύντομα, η παράδοση αυτή εξαπλώθηκε και σε άλλες περιοχές, με βασικούς άξονες την Μάντοβα, την Φλωρεντία, την Βενετία και την Νάπολη στον νότο, όπου τελειοποιήθηκε η φιγούρα της Πουλτσινέλλα.
Οι παραστάσεις ήταν υπαίθριες, σε πρόχειρα κατασκευασμένες σκηνές και οι ηθοποιοί χρησιμοποιούσαν πολλά αντικείμενα, καθώς υπήρχε έλλειψη σε σκηνικά. Όπως συνηθιζόταν εκείνο τον καιρό, η επιβίωση, εξέλιξη και φήμη των καλλιτεχνών βρίσκονταν σε άμεση εξάρτηση από πλούσιους χορηγούς, που τους έπαιρναν υπό την προστασία τους και τους χρηματοδοτούσαν.
Οι θίασοι ήταν πλανόδιοι και περιόδευαν για να κερδίσουν μεγαλύτερη φήμη και οικονομικές απολαβές. Πέρα από τις χορηγίες τους, κέρδιζαν χρήματα και από άλλου είδους δωρεές, (όπως το καπέλο που έβγαινε κατά την διάρκεια της παράστασης), γεγονός που επέτρεπε να μην χρεώνουν ένα συγκεκριμένο αντίτιμο για εισιτήριο, με αποτέλεσμα να μπορούν και όσοι δεν είχαν οικονομική άνεση, να παρακολουθούν τις παραστάσεις δωρεάν. Οι πιο επιτυχημένοι θίασοι έφτασαν να παίζουν μπροστά σε βασιλείς και ευγενείς, ενώ υπήρχαν ηθοποιοί που είχαν αποκτήσει μεγάλη φήμη και είχαν γίνει διάσημοι ονομαστικά.
Το ξεχωριστό στην κομέντια ντελ άρτε είναι ότι τους γυναικείους ρόλους τους έπαιζαν γυναίκες ηθοποιοί, γεγονός που ξεσήκωσε πλήθος αντιδράσεων. Ακαδημαϊκοί και εκκλησιαστικοί του καιρού προσπάθησαν να θέσουν τις γυναίκες εκτός, καθώς υποστήριζαν πως η ελευθεριότητα των ηθών τους και το προκλητικό τους ντύσιμο ξυπνούσε τον ανδρικό πόθο και διέφθειρε την ψυχή, παρά όμως τις προσπάθειες απαγόρευσης, από το τέλος του 16ου αιώνα, οι γυναίκες ηθοποιοί ήταν πλέον ένα σύνηθες φαινόμενο στην ιταλική σκηνή.
Στις αρχές του 17ου αιώνα, άρχισε να παρουσιάζεται μία τάση απομάκρυνσης από τις αυτοσχέδιες σκηνές και να δημιουργούνται συγκεκριμένα σκετσάκια, βασισμένα σε χαρακτήρες, ενώ άρχισαν να γράφονται τα πρώτα θεωρητικά εγχειρίδια του είδους. Το είδος πέρασε με επιτυχία και στην Γαλλία, που το ανανέωσε με καινούριους χαρακτήρες και μάσκες, εξαλείφοντας μερικούς από τους παλιούς ιταλικούς τύπους, όπως τον Πανταλόνε. Στην Γαλλία άρχισε να μετεξελίσσεται σε ένα είδος παντομίμας, ενώ επηρέασε την γραφή και το στυλ μεγάλων Γάλλων συγγραφέων του καιρού, όπως ο Μολιέρος και ο Μαριβώ.
Στην κομέντια ντελ άρτε κυριαρχούν τρεις ομάδες χαρακτήρων: οι υπηρέτες, οι ηλικιωμένοι και οι ερωτευμένοι και οι πιο γνωστοί τύποι είναι ο Αρλεκίνος, η Κολομπίνα, ο Ντοτόρε, ο Πιερρότος, ο Καπιτάνο και άλλοι. Τα θέματα των σκηνών συνηθώς αφορούσαν τα γηρατιά, τον έρωτα και την ζήλια, ενώ αντλούσαν υλικό και από τα ρωμαϊκά έργα του Πλαύτου και του Τερέντιου, ενώ κάποια από αυτά αποτελούσαν μεταφράσεις αρχαίων ελληνικών κωμωδιών που έχουν χαθεί. Δεν ήταν όλες οι σκηνές κωμικές˙ μερικές εμπεριείχαν σπόρους τραγωδίας. Επίσης, συχνά ενσωμάτωναν τραγούδι και χορό, πολύ σωματικό χιούμορ και gags, όπως και ανέκδοτα-ατάκες.
Η συνηθέστερη ιστορία περιστρεφόταν γύρω από τον έρωτα δύο νεαρών, που εμποδίζεται να ανθίσει εξ αιτίας δύο ηλικιωμένων, που φέρουν αντιρρήσεις, με αποτέλεσμα οι ερωτευμένοι να ζητήσουν βοήθεια από τους υπηρέτες τους. Συνήθως η ιστορία έχει ευχάριστο τέλος, με την συμφιλίωση των ηλικιωμένων και τον γάμο των ερωτευμένων. Αν και η ιστορία αυτή αποτελούσε τον καμβά για τις περισσότερες σκηνές, κυκλοφορούσαν 
αρκετές παραλλαγές. Οι αυτοσχεδιασμοί και η χαλαρότητα της πλοκής επέτρεπε την ενσωμάτωση αστείων ή την παραλλαγή του υλικού, προκειμένου να προσαρμοστεί σε πρόσωπα και καταστάσεις του καιρού ή της πόλης και να σχολιάσει τοπικά σκάνδαλα.
Το αξιοσημείωτο είναι πως ο κόσμος, δεν παρακολουθούσε τις παραστάσεις με έμφαση στην ιστορία και την πλοκή, αλλά πήγαινε να δει τους θιάσους και να θαυμάσει συγκεκριμένους ηθοποιούς. Ο Tristano Martinelli για παράδειγμα, έγινε «διεθνώς» –για τα δεδομένα– γνωστός ως ο πρώτος από τους σπουδαίους Αρλεκίνους, κερδίζοντας τιμές από τους Μεδίκους και την Βασίλισσα της Γαλλίας.
Οι χαρακτήρες και το ύφος της κομέντια ντελ άρτε έχουν επηρεάσει μετέπειτα θεατρικούς συγγραφείς, από τον Σαίξπηρ και τον Γκολντόνι έως τον Ντάριο Φο. Ίχνη της ανιχνεύονται στην κωμωδία του Charlie Chaplin, ενώ φιγούρες της εμφανίζονται στην ζωγραφική καθώς και σε όπερες και άλλες τέχνες.
Καλό πολύ