Την τραγωδία του Σοφοκλή «Ηλέκτρα», το όψιμο αριστούργημα του μεγάλου τραγικού ποιητή, παρουσιάζουν το καλοκαίρι του 2023 η Εταιρεία Τέχνης Ars Aeterna σε συνεργασία με το Θέατρο του Νέου Κόσμου. Η παράσταση, ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Λίλλυς Μελεμέ και θα παρουσιαστεί πανελλαδική περιοδεία.
- Κείμενο Κάτια Σωτηρίου
- Φωτογραφίες Ελπίδα Μουμουλίδου
- Δημοσίευση 15 Ιουλίου 2023
Η Ηλέκτρα συγκαταλέγεται από αρκετούς μελετητές στα όψιμα έργα του Σοφοκλή, αν και μια πρωιμότερη χρονολόγηση είναι εξίσου πιθανή. Στο συγκεκριμένο έργο δραματοποιείται το επεισόδιο του μύθου των Ατρειδών που αφορά στην εκδίκηση του Ορέστη για τον φόνο του Αγαμέμνονα, που διέπραξαν η Κλυταιμήστρα και ο Αίγισθος. Είναι το ίδιο θέμα που πραγματεύεται ο Αισχύλος στις Χοηφόρες και ο Ευριπίδης στην δική του Ηλέκτρα,η δραματουργική όμως επεξεργασία του παραδοσιακού αυτού υλικού από τον Σοφοκλή παρουσιάζει σημαντικές διαφορές. Συγκεκριμένα, στη σοφόκλεια εκδοχή η πράξη της εκδίκησης είναι συνειδητή επιλογή του ήρωα και δεν επιβάλλεται, συμπίπτει απλώς με τον χρησμό του Απόλλωνα· επιπλέον δεν απορρέει από τον κύκλο ενοχής και τιμωρίας που ως προγονική κατάρα περνά από γενιά σε γενιά, ενώ ο προβληματισμός για τη μητροκτονία αποτελεί δευτερεύον θέμα. Στο έργο αυτό ο Σοφοκλής τοποθετεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του τη μορφή της Ηλέκτρας και τα ακραία συναισθήματά της: το πάθος της εκδίκησης από το οποίο δονείται, την οδύνη για τον άδικο θάνατο του πατέρα και τη στέρηση του Ορέστη, αλλά και τη λύτρωση που έρχεται στο τέλος με την αποκατάσταση της τάξης στον οίκο των Ατρειδών.
Το έργο αρχίζει με την άφιξη στο παλάτι των Μυκηνών του Ορέστη, του Πυλάδη και του γέροντα Παιδαγωγού. Ο Ορέστης αναφέρεται στον χρησμό του Απόλλωνα και ανακοινώνει το σχέδιό του για την πραγματοποίηση της εκδίκησης. Εν συνεχεία, ενώ οι τρεις άνδρες εγκαταλείπουν τη σκηνή για να προσφέρουν χοές στον τάφο τον Αγαμέμνονα, εμφανίζεται η Ηλέκτρα η οποία θα παραμείνει στο εξής στη σκηνή σχεδόν αδιαλείπτως. Ο ατελεύτητος θρήνος, η ζωντανή ανάμνηση του φόνου, τραυματικές εικόνες από την άνομη σχέση Κλυταιμήστρας-Αίγισθου, ο πόθος για εκδίκηση που ενσαρκώνει η επιστροφή του Ορέστη, είναι τα θέματα που θίγονται.
Η Ηλέκτρα είναι ένα διαχρονικό ερώτημα με επίκεντρο την ηθική και τη δικαιοσύνη, την ατομικότητα και τον εγωισμό, το πάθος και την εκδίκηση. Η αφήγηση της ιστορίας εμβαθύνει στην ψυχολογική σύνθεση των χαρακτήρων, εξερευνώντας τις εσωτερικές σκέψεις και τα συναισθήματά τους. Μέσα από τους μονολόγους τους, γινόμαστε μάρτυρες μιας λεπτής ισορροπίας μεταξύ των θεϊκών ιδιοτήτων τους και της εγγενούς ανθρωπιάς τους, που τελικά διαμορφώνει το ήθος και το συνολικό σκηνικό μιας ολόκληρης εποχής. Αυτά τα συνθετικά στοιχεία είναι συνυφασμένα με την ανθρώπινη ιστορία από την αρχαιότητα και συνεχίζουν να επηρεάζουν τον σημερινό μας κόσμο.
Η Κλυταιμνήστρα, σε συνεργασία με τον Αίγισθο, έχει διαπράξει μια αποτρόπαια και αποτρόπαια πράξη: τη δολοφονία του ίδιου της του συζύγου. Ως αποτέλεσμα, αυτά τα δύο άτομα, που έχουν λερώσει τα χέρια τους με αίμα, απολαμβάνουν τώρα τα παράνομα κέρδη που τους χάρισε το αποτρόπαιο έγκλημά τους. Έχουν διεκδικήσει την κυριότητα της κατοικίας και των περιουσιακών στοιχείων του αποθανόντος, στερεοποιώντας έτσι τη θέση τους ως δικαιούχοι αυτής της κακής πράξης. Σε μια κοινωνία όπου η αυτοδικαίωση θεωρείται ύψιστη ηθική υποχρέωση, οι απόγονοι του αποθανόντος αναγκάζονται να εγκαταλείψουν όλες τις απολαύσεις και τις επιδιώξεις της ζωής, μήπως θεωρηθούν ασήμαντα άτομα. Ο μόνος τους δρόμος για να διορθώσουν την αδικία που επιβλήθηκε στα αγαπημένα τους πρόσωπα είναι να αναζητήσουν ανταπόδοση μέσω της πράξης του φόνου, εκδιώκοντας έτσι τις ζωές που άδικα αφαιρέθηκαν.
H εξεικόνιση της Ηλέκτρας ως ευγενικής και θλιμμένης κόρης φαίνεται ότι είναι τόσο ισχυρά εγκατεστημένη στη σκηνή του συλλογικού μας φαντασιακού ώστε να απωθεί ριζικά όχι μόνον τον φανατισμό του προσώπου, αλλά και την ίδια την αιματηρή εκδικητικότητά του
Η Λίλλυ Μελεμέ είναι μια σκηνοθέτης που δίνει σημασία στη λεπτομέρεια, που ξέρει να χτίζει όμορφες εικόνες και που επιδιώκει να ακούγεται το κείμενο σωστά. Σε αυτά υπήρξε πολύ συνεπής στην Ηλέκτρα που έστησε. Αυτού του τύπου οι παραστάσεις χρησιμεύουν ως το πρωταρχικό μέσο επικοινωνίας μεταξύ της πλειοψηφίας των ανθρώπων και του αρχαίου δράματος, καθώς εστιάζουν στη διαρκή φύση των κειμένων, τις συγκρούσεις και τα θέματά τους. Ωστόσο δεν κόμισε κάτι νέο, πάτησε πάνω στο αναμενόμενο, δεν ανέδειξε τη μιαρότητα του παλατιού, οδηγώντας σε μια τίμια μεν παράσταση, με πολλά λάθη στην καθοδήγηση κάποιων ρόλων.
Η παράσταση οφείλει πολλά στη Λένα Παπαληγούρα, που πάτησε στέρεα στη σκηνή και απέδωσε το χαρακτήρα της Ηλέκτρας όπως έπρεπε: μια γυναίκα πολυσύνθετη, γεμάτη εντάσεις κι αντιθέσεις, μια γυναίκα τραυματισμένη, ταπεινωμένη, κοινωνικά και σεξουαλικά καταπιεσμένη, περιφρονημένη από τη μητέρα της, απομακρυσμένη από τον αδελφό της, καταδικασμένη να θυμάται τον αφανισμό του πατέρα της, παραδομένη στον θρήνο ως μοναδικό μέσο αντίστασης ενάντια στη λήθη και στον υπαρξιακό αφανισμό της. Η Ηλέκτρα της Παπαληγούρα, πάλλεται, ταράζεται, θρηνεί, γίνεται με την οργή της και την ένταση της ερμηνείας της πράγματι το όργανο των Ερινυών ενάντια στην Κλυταιμνήστρα.
Αυτό όμως που χτίζει εξαιρετικά η Παπαληγούρα στη σκηνή δε βρίσκει ανταπόκριση, καθώς κυρίως η Κλυταιμνήστρα έχει λάθος καθοδήγηση. Η ανισορροπία που προκαλείται μεταξύ των δυο ηρωίδων λόγω της σκηνοθετικής προσέγγισης και ερμηνείας διαταράσσουν μια βασική αρχή: η Ηλέκτρα και η Κλυταιμνήστρα θα έπρεπε να ειναι αρχετυπικές φιγούρες, στιβαρές, αυτόνομες και αυτοδύναμες, και να στοιχειοθετούν έναν μύθο, που αγγίζει τον ορισμό του Jung, και στον οποίο εγγράφονται οι επιθυμίες και τα πάθη. Στην συγκεκριμένη περίπτωση η Ηλέκτρα δεν φαίνεται να έχει αντίπαλο δέος, αφού η, κατά τα άλλα καλή ηθοποιός, Ελισσάβετ Μουτάφη, βρίσκεται έξω από τα νερά της, ακολουθώντας μια σκηνοθετική γραμμή που τη θέλει υπερβολικά λαικίζουσα, τόσο στην όψη όσο και στο ήθος, και έτσι η Κλυταιμνήστρα της δε θυμίζει σε τίποτα τη σπουδαία βασίλισσα. Η σκηνή δε, που καλείται να βγεί στη σκηνή σφαγμένη από τον Ορέστη, πηδώντας πάνω από την κουρτίνα της «εισόδου» του παλατιού είναι ιδιαίτερα άστοχη.
Ο Ορέστης έχει ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά που επιβάλλουν την απόλυτη έκταση του δράματος ως προσωποποιημένη δοκιμή της ανθρώπινης ευθύνης. Ο Ορέστης του Στρατή Χατζησταματίου είναι συμπαθής, όμως υπερβολικά νέος και αμήχανος πολλές φορές, με αποτέλεσμα να μην αγγίξει τη συνειδητότητα που απαιτεί ο ρόλος του.
Η Χρυσόθεμη της Εριέττας Μανούρη διακατέχεται από τον ανθρώπινο φόβο και προσπαθώντας να λογικέψει την αδελφή της Ηλέκτρα, αρνείται κατηγορηματικά να συμμετάσχει μαζί της στον φόνο της μάνας της και του Αίγισθου. Μέσω αυτής της αντιθετικής ματιάς, και του ευάλωτου συναισθηματικού κόσμου της Χρυσόθεμης, ο Σοφοκλής, υπογραμμίζει την σκληρότητα και την αποφασιστικότητα της Ηλέκτρας, την εμμονή της στις ειλημμένες αποφάσεις. Η Ηλέκτρα επιλέγει να δράσει, σε αντίθεση με την αδελφή της, η οποία επιλέγει να απέχει, νικημένη από τον ανθρώπινο φόβο της. Η Ηλέκτρα είναι ηρωίδα, ενώ η Χρυσόθεμις όχι, στον Σοφοκλή, ο οποίος επέλεξε να την τοποθετήσει δίπλα στην Ηλέκτρα προκειμένου να τονίσει τον ηρωικό χαρακτήρα της ηρωίδας του.
Ο Ιωάννης Παπαζήσης, ως παιδαγωγός κινήθηκε οριακά στην περιοχή της παρωδίας κατά την αφήγηση του υποτιθέμενου θανάτου του Ορέστη, ωστόσο κατάφερε να διασωθεί.
Στιβαρός και πάντα με απόλυτο έλεγχο των εκφραστικών του μέσων ο ικανότατος Δαυίδ Μαλτέζε ως Αίγισθος. Επαρκής ο Πάρις Λεόντιος (Πυλάδης).
Άρτια δουλεμένος ο χορός των γυναικών ( Φιόνα Γεωργιάδη, Ήβη Νικολαΐδου, Κωνσταντίνα Νταντάμη, Δανάη Πολίτη, Μελισσάνθη Ρεγκούκου και Αρετή Τίλη), με σωστή κίνηση και συγκαταλέγεται στα θετικά της παράστασης.
Πολύ ατμοσφαιρικοί οι φωτισμοί της Μελινας Μασχα, ενώ το μη λειτουργικό σκηνικό της Μικαέλας Λιακατά ανάγκαζε τους ερμηνευτές σε αναίτια σκαρφαλώματα. Ταιριαστή η μουσική του Σταύρου Γασπαράτου. Πολύ ενδιαφέρουσα η επιλογή των κουστουμιών, ειδικά της Ηλέκτρας και του Χορού (Βασιλική Σύρμα), εξαιρετικά άστοχο της Κλυταιμνήστρας όμως, υπονομεύοντας σε μεγάλο βαθμό το ρόλο.
Στο σύνολο της είναι μια αξιοπρεπής παράσταση, ένα λιτό και καθαρό ανέβασμα του Σοφόκλειου έργου, που στηρίζεται στην ένταση της ερμηνείας της Λένας Παπαληγούρα, δεν αφήνει όμως έντονο συναισθηματικό αποτύπωμα.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Σκηνοθεσία ΛΙΛΛΥ ΜΕΛΕΜΕ
Μετάφραση ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΛΑΝΑΣ
Μουσική ΣΤΑΥΡΟΣ ΓΑΣΠΑΡΑΤΟΣ
Σκηνικό ΜΙΚΑΕΛΑ ΛΙΑΚΑΤΑ
Κοστούμια ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΥΡΜΑ
Κίνηση ΚΙΚΗ ΜΠΑΚΑ
Φωτισμοί ΜΕΛΙΝΑ ΜΑΣΧΑ
Βοηθός σκηνοθέτη ΠΑΡΗΣ ΛΕΟΝΤΙΟΣ
Βοηθός ενδυματολόγου α’: ΕΙΡΗΝΗ ΓΕΩΡΓΑΚΙΛΑ
Βοηθός ενδυματολόγου β’: ΛΥΔΙΑ ΤΡΑΝΤΑ
Δ/νση – Οργάνωση Παραγωγής ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΜΟΥΜΟΥΛΙΔΗΣ
Οργάνωση περιοδείας ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΠΑΛΛΑ
Παραγωγή
Ars Aeterna | Θέατρο του Νέου Κόσμου | 5 η Εποχή Τέχνης
Παίζουν
Ηλέκτρα ΛΕΝΑ ΠΑΠΑΛΗΓΟΥΡΑ
Ορέστης ΣΤΡΑΤΗΣ ΧΑΤΖΗΣΤΑΜΑΤΙΟΥ
Κλυταιμνήστρα ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΜΟΥΤΑΦΗ
Παιδαγωγός ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ
Χρυσόθεμις ΕΡΙΕΤΤΑ ΜΑΝΟΥΡΗ
Αίγισθος ΔΑΥΙΔ ΜΑΛΤΕΖΕ
Πυλάδης ΠΑΡΗΣ ΛΕΟΝΤΙΟΣ
Χορός
ΦΙΟΝΑ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ, ΗΒΗ ΝΙΚΟΛΑΙΔΟΥ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΝΤΑΝΤΑΜΗ, ΔΑΝΑΗ ΠΟΛΙΤΗ,
ΜΕΛΙΣΣΑΝΘΗ ΡΕΓΚΟΥΚΟΥ, ΑΡΕΤΗ ΤΙΛΗ