Το θέατρο Πορεία παρουσιάζει το Θάνατο στη Βενετία του Τόμας Μάν, σε σκηνοθεσία Γιώργου Παπαγεωργίου και διασκευή Στρατή Πασχάλη. Η παράσταση έκανε πρεμιέρα στις 28 Φλεβάρη και θα παίζεται μέχρι 12 Απριλίου.
- Κείμενο Κάτια Σωτηρίου
- Ημερομηνία δημοσίευσης 19 Μαρτίου 2023
Το έργο
Ο Τόμας Μαν, σε διάλεξή του στην Αμερική, περίπου 30 χρόνια μετά τη συγγραφή του «Θανάτου στη Βενετία», είχε πει ότι η αρχική του πρόθεση το 1911 ήταν να γράψει κάτι για τον διαβόητο έρωτα χωρίς ανταπόκριση του Γκαίτε για τη 17χρονη Ούλρικε φον Λέβετσοφ. Επί της ουσίας, δημιούργησε έναν ήρωα βγαλμένο από τη δική του πραγματική ζωή: ο Άσενμπαχ θα ήταν το μυθοπλαστικό alter ego του Μαν, μέσα από το οποίο θα διαφαινόταν πόσο βαθιά βυθισμένος ήταν στην ομοερωτική του επιθυμία. Κατά τα άλλα, η Κάτια Μαν, στα απομνημονεύματά της, που κυκλοφόρησαν περίπου 20 χρόνια μετά τον θάνατο του συζύγου της, το 1955, επιβεβαίωνε ότι ο «Θάνατος στη Βενετία» βασίστηκε σε ένα ταξίδι που είχαν κάνει οι δυο τους εκεί, το 1911, ότι κατέλυσαν στο Grand Hotel des Bains στο Λίντο και ότι συνάντησαν διάφορα πρόσωπα, τα οποία χρησίμευσαν στον Μαν ως μοντέλα για τους χαρακτήρες της νουβέλας του, και κυρίως ο Βλάντισλαβ Μόες, γόνος Πολωνών αριστοκρατών, που πράγματι είχε πάει διακοπές με την οικογένειά του στη Βενετία το 1911 και τότε ήταν 10 ετών.
Ο συγγραφέας επέλεξε να εστιάσει στο άτομο ως το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας, όχι ως έναν απλό ρεαλιστικό χαρακτήρα, αλλά ως ένα κρίσιμο στοιχείο γύρω από το οποίο συμβαίνουν τα γεγονότα του βιβλίου. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το ρομαντικό «εγώ» που εξέφραζε ισχυρές ηθικές αξίες και μια συνεκτική αίσθηση του εαυτού. Αντίθετα, ο αισθητισμός τόνισε τη σημασία της υποκειμενικότητας και των αισθήσεων, ανοίγοντας το δρόμο για τη νεωτερικότητα. Μέσα από την απεικόνιση του Άσενμπαχ, ο Θάνατος στη Βενετία περιέχει τόσο επιβεβαίωση όσο και αντίσταση του κόσμου των αντιαστικών αξιών.
Ο Άσενμπαχ είναι αξιοπρεπής, επιτυχημένος, ηθικός, δεν υποκύπτει στις αδυναμίες αλλά είναι προσηλωμένος στις αξίες της αστικής παράδοσης της πατρίδας του. Ο Άσενμπαχ κρατείται δέσμιος μιας επιθυμίας που αναγνωρίζει ότι είναι ανέφικτη. Και είναι αυτή η αιχμαλωσία που οδηγεί στον τελικό θάνατό του. Αλλά το έργο είναι επίσης μια ιστορία απελευθέρωσης, καθώς ο Άσενμπαχ απελευθερώνεται από ένα μονοπάτι που του χαράχτηκε από τη γέννησή του. Ήταν ο κληρονόμος μιας περήφανης ακαδημαϊκής οικογένειας που κατείχε θέσεις εξουσίας στη Γερμανία. Ως εκ τούτου, αναμενόταν στα νιάτα του να καταστείλει κάθε παρόρμηση ή επιθυμία.
Ο Άσενμπαχ ενσαρκώνει το συγγραφικό πρότυπο του Τόμας Μαν: είναι το ζωντανό παράδειγμα του ηδονιστικού ηρωισμού για τον οποίον και γράφει. Το κλασικό ιδεώδες της ομορφιάς που ενσωματώνεται στον χαρακτήρα του Κάλλους εκπίπτει σε μια βασανιστική ομοφυλοφιλική έλξη, και αυτό είναι ενδεικτικό της ηθικής παρακμής του Άσενμπαχ. Αυτή η παρακμή συντελείται κυρίως στο μυαλό του, αλλά δίνει τα σημάδια της σε όλη την πόλη-σκηνικό του δράματός του και, ίσως έμμεσα, σε όλη την προπολεμική Ευρώπη.
Η εσωτερική πάλη του ήρωά του ξεκινά όταν συνειδητοποιεί ότι είναι ερωτευμένος με τον Τάτζιο και ότι η «φυσιολογική» εκδοχή της προσωπικής του φιλοσοφίας ζωής έρχεται σε κατάφωρη αντίθεση με αυτό το «νοσηρό» συναίσθημα. Με εφαλτήριο τον Νίτσε, ο Τόμας Μαν διαχωρίζει το απολλώνειο από το διονυσιακό στοιχείο της ομορφιάς και του έρωτα.
Ο Μαν απεικονίζει τον Άσενμπαχ ως μια φιγούρα που υφίσταται μια συνολική μετατόπιση από το ένα άκρο της τέχνης στο άλλο. Οι αναγνώστες βιώνουν την ανάδυσή του από το εγκεφαλικό στο φυσικό, από την καθαρή μορφή στο καθαρό συναίσθημα. Ο Μαν χρησιμοποιεί τη νουβέλα για να προειδοποιήσει για τους κινδύνους που εγκυμονεί κάθε άκρο σε μια μέθοδο που ονόμασε «μύθος συν ψυχολογία». Καθένα από αυτά τα στοιχεία παίζει εξίσου ζωτικούς ρόλους στην ανίχνευση της παρακμής του Άσενμπαχ. Ο Τάτζιο είναι κάτι περισσότερο από ένα αγόρι με σάρκα και οστά που αναδεικνύεται στο αντικείμενο των επιθυμιών του Άσενμπαχ. Είναι ένας μύθος που ο Μαν συγκρίνει με την ελληνική γλυπτική, με τον Φαίδρο του Πλάτωνα, με τον Υάκινθο και με τον Νάρκισσο. Τα ταξίδια του Άσενμπαχ στη λιμνοθάλασσα στη Βενετία τον δείχνουν με όρους που αντικατοπτρίζουν το θρυλικό ταξίδι στην Στύγα, στον κάτω κόσμο. Αυτός ο χαρακτήρας συμβολίζει επίσης τη διασταύρωση της επιθυμίας και της καλλιτεχνικής δημιουργίας, καθώς και τη σχέση μεταξύ καλλιτέχνη και έργου τέχνης.
Η παράσταση
Η παράσταση στο θέατρο Πορεία ακολουθεί μια υπερβολικά μεγάλη αφηγηματική γραμμή που σε μεγάλο βαθμό δημιουργεί ένα τείχος μεταξύ του κοινού και των ερμηνευτών και καταλήγει σε μια συναισθηματικά κενή κατασκευή. Ο λυρισμός του Μαν, η σφοδρότητα της μετατόπισης του Ασενμπαχ, ο σαρκαστικός θάνατος εν μέσω αναθυμιάσεων του ερωτισμού δεν φτάνουν ποτέ στο κοινό.
Ο Γιώργος Παπαγεωργίου χρησιμοποιεί τα σταθερά σκηνοθετικά του μοτίβα, με τη διττή χρήση αντικειμένων, τους φωτισμούς, και τα ηχοτοπία, αλλά προδίδεται από την ζωηράδα της διάθεσης του, καθώς οι περισσότερες μεμονωμένες σκηνές έχουν ίσως λίγο υπερβάλλον, για τα δεδομένα του έργου, χιούμορ. Επιπλέον, η πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα να μην εμφανιστεί ο Τάτζιο παρά μόνο στο τέλος και μέσω βίντεο, που αποσκοπεί στο να αναγάγει τον έρωτα σε κάτι υπερβατικό και άπιαστο, γίνεται και η μεγάλη παγίδα της παράστασης, αφού η μη συνάντηση των βλεμμάτων, η μη επαφή, η μη συν-διαλλαγή, επιτείνει το πρόβλημα της έλλειψης συναισθηματικής εμπλοκής στην παράσταση, και κυρίως στο βασικό ήρωα. Το μεγαλύτερο πρόβλημα στην παράσταση είναι η έλλειψη σαφούς προσανατολισμού και η βασική ερμηνεία. Οι τέσσερεις νέοι ερμηνευτές, παρουσιάζουν την ιστορία, και ο Άσενμπαχ κινείται μέσα σε αυτή, χωρίς όμως να μπορεί να γίνει μέρος της.
Ο Νίκος Χατζόπουλος, έμπειρος και καλός ηθοποιός, φαίνεται να βρίσκεται έξω από τα νερά του. Χωρίς να έχει επιτύχει την οργανική σύνδεση μεταξύ συναισθήματος, νοήματος και ερμηνείας, σε ένα έργο που βασίζεται κατά κύριο λόγο στην αποτύπωση του ψυχισμού του ήρωα του, προσφέρει έναν Ασενμπαχ μάλλον εκκεντρικό, αποστασιοποιημένο και στεγνό, παράγοντας ένα εξωτερικό υποκριτικό σχήμα. Ο εσωτερικός παλμός, οι κλυδωνισμοί και οι μεταπτώσεις του ήρωα του απουσιάζουν εντελώς. Η ουσία της αιώνιας πάλης μεταξύ των παθών της φύσης και των περιορισμών του λογικού ανθρώπου, αλλά και η ασθένεια στην οποία υποκύπτει ο Aschenbach στο βιβλίο, δηλαδή το ζήτημα του πάθους ως ασθένειας έναντι του πάθους ως φυσικού και επιθυμητού, δεν μεταδίδεται ποτέ από την ερμηνεία του Χατζόπουλου.
Ο Γιάννης Λεάκος, ο Ορέστης Χαλκιάς, ο Γιάννης Μαστρογιάννης και η Γρηγορία Μεθενίτη απέδωσαν το σκηνοθετικό ζητούμενο με συνέπεια και ευρυθμία. Στα θετικά εγγράφεται η εξαιρετική τους κίνηση, ο καθαρός λόγος και η φρεσκάδα τους τόσο στην αφήγηση όσο και στις μικρές διαλογικές σκηνές.
Έξοχη η διδασκαλία κίνησης από την Σεσίλ Μικρούτσικου, και οι φωτισμοί του Αλέκου Αναστασίου, που έπαιξαν στα όρια του κιαροσκούρο, όπως και η υποβλητική μουσική του Άγγελου Τριανταφύλλου. Eνδιαφέρουσα η επιλογή της κυκλικής σκηνής με την άμμο, και καλαίσθητα τα κουστούμια του Πάρη Μέξη, αν και σε κάποιες στιγμές η χρήση τους (ανάποδα φορεμένα σακάκια) ενέτεινε κάπως το χιουμοριστικό στοιχείο.
Η παράσταση έχει ωστόσο και κάποιες όμορφες στιγμές: η «νεανική μεταμφίεση» του Άσενμπαχ ισορροπεί σωστά μεταξύ της ειρωνείας και της αξιοθρήνητης κατάστασης του ήρωα, ενώ και η σκηνή του βίντεο, Βισκοντικό δάνειο, με τον Τάτζιο στην παραλία έδωσαν ψήγματα τραγικότητας και λυρισμού. Το διαβρωτικό συναίσθημα που συγκλονίζει τον Άσενμπαχ και η νεορομαντική ματιά στην ποιητική του θανάτου παραμένουν μόνο στο μυαλό του θεατή που έχει διαβάσει το βιβλίο του Τόμαν Μάν ή έχει δει το έργο του Βισκόντι.
Είναι στο σύνολο της μια παράσταση που, παρά τις μεμονωμένα ωραίες στιγμές της, παγιδεύεται στην περιγραφή των συναισθημάτων και μένει εκκρεμής σε λυρισμό, χωρίς την εξαγνιστική κάθαρση που μπορεί να προσφέρει το μεγάλο θέατρο.
Συντελεστές
Διασκευή: Στρατής Πασχάλης
Σκηνοθεσία: Γιώργος Παπαγεωργίου
Σκηνικά – Κοστούμια: Πάρις Μέξης
Μουσική: Άγγελος Τριανταφύλλου
Σύνθεση ηχοτοπίων: Βαγγέλης Τούντας
Κίνηση: Σεσίλ Μικρούτσικου
Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου
Επιστημονικός Σύμβουλος: Αντώνης Γαλέος
Βίντεο παράστασης: Γιώργος Ζώης
Φωτογραφίες: Πάνος Γιαννακόπουλος
Trailer: Γιώργος Ζώης
Διανομή
Νίκος Χατζόπουλος
Ορέστης Χαλκιάς/Δημήτρης Κίτσος
Γιάννης Λεάκος
Γρηγορία Μεθενίτη
Γιάννης Μαστρογιάννης