Η πιο αναμενόμενη παράσταση του Φεστιβάλ Αθηνών, o Οιδίπους σε σκηνοθεσία Thomas Ostermeier, παρουσιάστηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου στις 3-5 Σεπτέμβρη, με δυο επεισοδιακές παραστάσεις, αφού στις 4/9 η παράσταση διακόπηκε λόγω βροχής, και στις 5/9 καθυστέρησε μεν να ξεκινήσει λόγω βροχής, αλλά διεκόπη για λίγο λόγω πτώσης τάσης και αδυναμίας προβολής των υπέρτιτλων. Ο Οιδίπους, της θρυλικής Σαουμπίνε, είναι ένα έργο εμπνευσμένο από το έργο του Σοφοκλή, αλλά σε κάθε περίπτωση τοποθετημένο στη σύγχρονη εποχή, με μια πληθώρα σύγχρονων προβλημάτων και προβληματισμών.
- Κριτική Κάτια Σωτηρίου
Η Saubine ιδρύθηκε το 1962. Από το 1999 βρίσκεται υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Thomas Ostermeier. Το ρεπερτόριό της περιλαμβάνει κλασικά έργα της παγκόσμιας δραματουργίας καθώς και έργα διεθνώς αναγνωρισμένων σύγχρονων συγγραφέων και έχει περισσότερες από εκατό πρεμιέρες στη Γερμανία και το εξωτερικό τα τελευταία είκοσι χρόνια. Σήμα κατατεθέν του καλλιτεχνικού της προγράμματος είναι μια ριζοσπαστική, πολιτική και κριτική προσέγγιση της θεατρικής μορφής και του θεατρικού ρεπερτορίου, κλασικού και μοντέρνου.
Το έργο της Maja Zade
Δυο αδέρφια, η Κριστίνα/Ιοκάστη και ο Ρόμπερτ/Κρέων, γόνοι αστικής οικογένειας και CEOs μιας μεγάλης εταιρείας χημικών, κάνουν διακοπές στην πολυτελή βίλα τους σε κάποιο ελληνικό νησί. Η Κριστίνα, χήρα του μεγαλύτερου σε ηλικία Βολγφκανγκ που σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα, έχει πλέον συνάψει σχέση με ένα κατά πολύ μικρότερο της άντρα, τον Μίχαελ/Οιδίποδα και περιμένει ήδη το παιδί του, ενώ ετοιμάζεται να τον παντρευτεί σε λίγους μήνες. Μαζί τους βρίσκεται και η καλύτερή της φίλη, η Τερέζ/ Δούλος, που επίσης εργάζεται στην εταιρεία. Οι αρχικές συζητήσεις αφορούν τη διαχείριση της μόλυνσης που έχει προκύψει σε ένα χωριό λόγω διαρροής χημικών υλικών του εργοστασίου τους που και ήδη έχει αρχίσει να επηρεάζει την υγεία των κατοίκων της περιοχής. Μέσα από αφηγήσεις των γεγονότων αποκαλύπτεται ότι ο Μιχαελ είναι ο υπεύθυνος για τον θάνατο του συζύγου της, και ότι εκείνη μετά το βιασμό της από τον πρώτο της άνδρα είχε γεννήσει ένα μωρό που έδωσε για υιοθεσία. Το μωρό αυτό αποκαλύπτεται ότι είναι ο Μίχαελ/Οιδίποδας, ο οποίος αυτοκτονεί.
Η παράσταση
Από την είσοδο στο αρχαίο θέατρο δημιουργήθηκε ο πρώτος προβληματισμός. Το με νέον φωτισμένο παραλληλόγραμμο μεταλλικό σκηνικό, με την γιγαντοοθόνη, τα τραπεζάκια και το μπάρμπεκιου, αμέσως ξένισαν, καθώς φάνηκε το πρώτο μεγάλο πρόβλημα: η έλλειψη εναρμόνισης του σκηνικού με το αρχαίο θέατρο, ένα πρόβλημα που δυστυχώς μόνο διογκώθηκε στη συνέχεια, με κάποιες σκηνοθετικές επιλογές, όπως η μαύρη μερσεντές με την οποία έφτασε ο Κρέων – Ρόμπερτ στην σκηνή. Και αν ακόμα θεωρήσουμε ότι η Μερσεντές ήταν ένδειξη της έπαρσης του Κρέοντα, δεν μπορούμε να βρούμε ικανή δικαιολογία για το πιο άκομψο ίσως κλείσιμο παράστασης που έχουμε δει στην Επίδαυρο, με ένα ασθενοφόρο να καταφθάνει πίσω από τη σκηνή, και τους διασώστες να ψάχνουν τον Οιδίποδα. Οι κάπως άβολες σκηνοθετικές επιλογές δεν σταμάτησαν εκεί όμως, αφού ο Ostermeier επέλεξε το πολυφορεμένο live video για να ζουμάρει κάποιες στιγμές στα πρόσωπα των πρωταγωνιστών, ενώ στο σύνολο της η σκηνοθετική του προσέγγιση ήταν στατική και μάλλον ανέμπνευστη – τουλάχιστον για τα επίπεδα που μας έχει συνηθίσει η Σαουμπίνε.
Αυτά τα σκηνοθετικά ατοπήματα θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί αν είχε γίνει το μάλλον αυτονόητο, να είχε παιχτεί δηλαδή αυτό το έργο σε ένα κλειστό θέατρο, όπως θα γίνει σε όλα τα υπόλοιπα θέατρα της Ευρώπης στα οποία θα παιχτεί στη συνέχεια. Και αν ακόμα βέβαια λύνονταν κάποια τέτοια ζητήματα με την παρουσίαση της παράστασης σε έναν χώρο της Πειραιώς 260, τα προβλήματα του κειμένου θα παρέμεναν. Η παράσταση διήρκησε 2 ώρες και 10 λεπτά (σε κανονική ροή, χωρίς τα τεχνικά ζητήματα που παρουσιάστηκαν στην παράσταση της Κυριακής), θα μπορούσε, και θα έπρεπε, όμως, να είναι τουλάχιστον 20 λεπτά μικρότερη, αν το κείμενο δεν ήταν τόσο χαλαρό, φλύαρο και με πολλές μη αναγκαίες επαναλήψεις, αφήνοντας τη δραματουργία να χάσκει.
Στο κείμενο της Zade, τα ζητήματα εξουσίας δεν είναι μεταξύ ανθρώπου και θεού. Υπάρχουν όμως συγκρούσεις οικείες στο σύγχρονο κοινό που δημιουργούν ένταση. Η έρευνα υπάρχει και στη μεταγραφή, αλλά αφορά μια οικολογική καταστροφή και η διαμάχη έγκειται μεταξύ δύο τρόπων αντιμετώπισης του ατυχήματος – διαφορετικών μορφών κανόνα που αποκαλύπτονται κατά τη διάρκεια της έρευνας. Ο αρχικός μύθος αποτελεί παράδειγμα των ορίων της ανθρώπινης λογικής και σχετίζεται με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι σύγχρονοι άνθρωποι τον κόσμο. Αυτό δεν γίνεται με αναφορά στο Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα που εκλαϊκεύει ο Σίγκμουντ Φρόιντ. Δεδομένου ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι δεν είναι καθόλου πιο σοφοί από ό, τι οι Αρχαίοι Έλληνες που γνώριζαν τι βρίσκεται πέρα από τα όρια της ανθρώπινης κατανόησης, η ιστορία συνεχίζει να χρησιμεύει ως παράδειγμα για την αστοχία της ανθρώπινης αντίληψης.
Ο Οιδίποδας της Zade ως εκπρόσωπος μιας νεότερης γενιάς, ενδιαφέρεται για την αλήθεια και κάνει αυτό που είναι δίκαιο. Αντιμετωπίζει τον φρουρό της παλιάς κανονικότητας – χαρτογραφώντας την αντίθεση μεταξύ Οιδίποδα και Κρέοντα στο αρχαίο έργο – επειδή κυνηγά ανελέητα την αιτία του οικολογικού ατυχήματος. Αλλά η παλαιότερη γενιά αναζητά τρόπους για να καλύψει τις παρανομίες της. Μια ενδιαφέρουσα συνέχεια με το παλιό έργο είναι ότι όσοι αναζητούν την αλήθεια είναι ακόμα ηττημένοι. Όχι όμως από τους θεούς πια, αλλά από ένα σύστημα εταιρικής διακυβέρνησης που βρίσκεται έξω από τη θεία ηθική. Υπό αυτή την έννοια, ο παλιός φύλακας επιχειρηματικών συμφερόντων μοιάζει αναμφισβήτητα με τους θεούς, οι οποίοι οι ίδιοι βρίσκονται έξω από την ηθική και, με λίγες μόνο εξαιρέσεις, κάνουν ό, τι θέλουν. Με αυτόν τον τρόπο, η ηθική θέση της εταιρείας αντηχεί στις σύγχρονες παγκόσμιες κρίσεις.
Ωστόσο, αυτός ο ίδιος ήρωας που υπερασπίζεται σχεδόν λυσσαλέα την αλήθεια, και παρουσιάζεται ως υπερανθρωπιστής στο πρώτο μισό του έργου, είναι εκείνος που ξεσπά κατά της μάνας – γυναίκας του, κατηγορώντας τη τόσο για τις επιλογές του παρελθόντος της (ξενίζει ιδιαίτερα ο χαρακτηρισμός που της αποδίδει), όσο και για το γεγονός ότι του είπε την αλήθεια, την οποία δεν ήθελε να ξέρει. Εδώ έγκειται και η μεγάλη διαφορά του Σοφόκλειου Οιδίποδα από αυτόν της Maja Zade. Η βαθιά ειρωνεία της ζωής του Οιδίποδα του Σοφοκλή του επιφύλασσε ένα οδυνηρό τέλος. Η αποδοχή της αποκάλυψης των δεινών του, αναγνωρίζεται από τον ίδιο ως ανωτερότητα και καθήκον. Το αίσθημα της ευθύνης του εξισορροπείται και αποκαθίσταται εν μέρει από την αυτοτιμωρία του. Είναι μια ηρωική πράξη η οποία δεν υπεκφεύγει τις συνέπειες όσων έπραξε. Είναι ο ίδιος αποδέκτης των φρικτών ενεργειών του. Στη σύγχρονη γερμανική εκδοχή του, ο ήρωας αυτοκτονεί για να ξεφύγει από τη μοίρα του, μετά από ένα ξέσπασμα που τον καθιστά κατώτερο των προσδοκιών και που αφαιρεί από το Σοφόκλειο ήρωα το μεγαλείο της σε διάρκεια τιμωρίας του. Το μεταγραμμένο κείμενο της Zade παρουσιάζει την Ιοκάστη να έχει βιασθεί από τον πολύ μεγαλύτερο της Λάιο – Βολφγκανγκ δίνοντας ένα πάτημα για ένα πολύ σύντομο σχόλιο και για το #metoo και την θέση της γυναίκας, που όμως, όπως και τα υπόλοιπα θέματα (ναζισμός, η ηθική), προσεγγίζεται ακροθιγώς και επιδερμικά, καταλήγοντας τελικά να χάσει το σφιχτό δέσιμο που απαιτεί το σχεδόν φιλοσοφικό πρωτότυπο έργο του Σοφοκλή.
Το δυνατό χαρτί της παράστασης ήταν ωστόσο οι ερμηνείες των ηθοποιών. Η Caroline Peters στον ρόλο της Κριστίνα – Ιοκάστης, φέρει στη σκηνή με θάρρος, ευαισθησία και σθένος το φεμινιστικό μήνυμα του έργου. Άμεσος, έντονος, γεμάτος δύναμη ο Christian Tschirner στον ρόλο του επηρμένου αστού Ρόμπερτ / Κρέοντα που εκπροσωπεί την παλιά τάξη πραγμάτων. Εξαιρετικός ο Renato Schuch που ξεκινά ως ζεν ιδεαλιστής Μίχαελ, και καταλήγει με μια σταδιακή σωματική και συναισθηματική απορρύθμιση, να αποδώσει όλο το θυμό, την απελπισία και την απόγνωση του ήρωα του. Συνεπής στο ρόλο και την ερμηνεία της η Isabelle Redfern ως Τερέζα.
Το σκηνικό του Jan Pappelbaum ήταν ατυχές για την Επίδαυρο, ενώ και η μουσική του διάσημου Sylvain Jacques σχεδόν δεν έφτασε καθόλου στο κοίλον.
Στο σύνολο της η παράσταση ήταν μια μάλλον πρόχειρη σκηνοθετικά και δραματουργικά προσέγγιση του μύθου, που αψήφησε την έννοια του μέτρου της τραγωδίας, όχι αντάξια της Σαουμπίνε και του Οστερμέιερ, που εν πολλοίς βάσισε την όποια της επιτυχία στους εξαιρετικούς ηθοποιούς της.
Συμπαραγωγή Schaubϋhne Berlin – Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου
Σκηνοθεσία Thomas Ostermeier
Σκηνικά Jan Pappelbaum
Κοστούμια Angelika Götz
Βίντεο Matthias Schellenberg – Thilo Schmidt
Μουσική Sylvain Jacques
Δραματουργία Maja Zade
Φωτισμοί Erich Schneider
Παίζουν Caroline Peters (Κριστίνα), Christian Tschirner (Ρόμπερτ), Renato Schuch (Μίχαελ), Isabelle Redfern (Τερέζα)