Ένα κάπως παραγνωρισμένο κεφάλαιο στην Ιστορία Θεάτρου είναι η περίοδος που αναπτύχθηκε το Εκκλησιαστικό δράμα. Μπορεί τα ελάχιστα έργα που έχουν διασωθεί, να χρησιμοποιούνται κυρίως για μελέτες και να μην αναπαρίστανται, η σημασία όμως του είδους υπήρξε καθοριστική για όλη την μετέπειτα εξέλιξη του Ευρωπαϊκού θεάτρου.
Το εκκλησιαστικό δράμα αναπτύχθηκε κατά τον ύστερο Μεσαίωνα. Το Μεσαιωνικό Θέατρο, μολονότι καλύπτει μία τεράστια χρονική έκταση, σχεδόν 1000 ετών, από την παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μέχρι την Αναγέννηση, υπήρξε περισσότερο μία μεταβατική περίοδος ζυμώσεων, παρά μία περίοδος θεατρικών καινοτομιών.
Την εποχή αυτή, οι αναπαραστάσεις και τα κείμενα είναι άμεσα συνυφασμένα με τα κηρύγματα της Εκκλησίας και με θρησκευτικά και ηθικά θέματα που απορρέουν από αυτά. Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο το γεγονός, πως η Εκκλησία στράφηκε στο θέατρο για να προσελκύσει ένα μεγαλύτερο κοινό στις λειτουργίες κι έτσι έχουμε την γέννηση των Λειτουργικών Έργων ή, αλλιώς, Εκκλησιαστικού Δράματος.
Προκειμένου να αυξήσει τον αριθμό των ανθρώπων που παρακολουθούσαν τις διάφορες εκκλησιαστικές τελετές, οι ιερείς σκέφτηκαν να δημιουργήσουν ένα «θέαμα», το οποίο θα είχε και αναπαραστατικό ενδιαφέρον. Έτσι, κατά την αναλογία που από τον διθύραμβο ξεπήδησε ο χορός του αρχαίου δράματος και η τραγωδία, κατά έναν αντίστοιχο περίπου τρόπο ξεπήδησαν και τα λειτουργικά δράματα τον Μεσαίωνα.
Η λειτουργία του Πάσχα ήταν η πρώτη που έδωσε την αφορμή να εκτυλιχθεί εντός του ναού ένα μικρό δρώμενο, με τον ιερέα να φοράει λευκά άμφια και να απευθύνει ερωτήσεις (κατά την διάρκεια ύμνων) σε τρία ψαλτοπαίδια, που συμβόλιζαν τις τρεις Μαρίες που πήγαιναν να επισκεφτούν τον τάφο του Ιησού. Η εξέλιξη του είδους υπήρξε μάλλον αργή και σταδιακή, αλλά καθώς τα μικρά αυτά εκκλησιαστικά δρώμενα απέκτησαν φήμη και απέφεραν καρπούς, αφού πλέον ο κόσμος άρχισε να συνωστίζεται το Πάσχα στις εκκλησίες για να τα παρακολουθήσει, άρχισε να μεγαλώνει όλο και περισσότερο το αναπαραστατικό κομμάτι της λειτουργίας με αποτέλεσμα αυτό κάποια στιγμή να ανεξαρτητοποιηθεί και να βγει και εκτός των τοιχών του ναού.
Μάλιστα, ενώ αρχικά η θεματολογία περιστρεφόταν γύρω από τα Θεία Πάθη, σταδιακά επεκτάθηκε και άρχισε να περιλαμβάνει και ιστορίες ακόμα και από την Παλαιά Διαθήκη (η Κιβωτός του Νώε, ο Σαμψών και η Δαλιδά κοκ). Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να αυξάνονται και οι ρόλοι και έτσι, ενώ αρχικά σε αυτές τις αναπαραστάσεις έπαιρναν μέρος μέλη του κλήρου, πλέον γεννήθηκε η ανάγκη και για επαγγελματίες ή και ερασιτέχνες ηθοποιούς.
Όσο το δράμα παρέμενε μέσα στην εκκλησία, ο χώρος ήταν αυστηρά προκαθορισμένος: αριστέρα η Κόλαση, δεξιά ο Παράδεισος και η θέαση των δρώμενων ήταν ανεμπόδιστη από το εκκλησίασμα. Όταν όμως τα δρώμενα έγιναν πιο περίπλοκα, η θεματολογία πλουσιότερη και οι ηθοποιοί περισσότεροι και η αναπαράσταση γινόταν πλέον σε ανοιχτό χώρο, έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος για την παρουσίαση των μικρότερων, διαφορετικών σκηνών, που αποτελούσαν έναν μεγαλύτερο, ενιαίο κύκλο. Έτσι, αναπτύχθηκαν δύο διαφορετικές μέθοδοι: η στατική και η περιοδεύουσα.
Στην στατική μέθοδο το κοινό ήταν καθισμένο κυκλικά, σε υπερυψωμένες σειρές καθισμάτων, ενώ η δράση των ηθοποιών εκτυλισσόταν πάνω σε πλατφόρμες, τους «οίκους», που ήταν τοποθετημένοι ημικυκλικά κι έτσι η κάθε σκηνή εξελισσόταν σε διαφορετικό οίκο. Μάλιστα, την κάθε σκηνή την έπαιζαν διαφορετικές συντεχνίες αφού τον ρόλο των ηθοποιών ανέλαβαν μετά τους κληρικούς και διάφοροι εργάτες ή έμποροι.
Στην περιοδεύουσα μέθοδο οι σκηνές παίζονταν επάνω σε κινούμενα άρματα, τα οποία περιόδευαν την πόλη και όποτε έκαναν στάση, οι ερμηνευτές άρχισαν να παίζουν από την αρχή την σκηνή τους. Έτσι, το κοινό πάλι παρέμενε σταθερό, ενώ οι διάφορες σκηνές παρέλαυναν από μπροστά του. Σταδιακά, καθώς αυξάνονταν οι απαιτήσεις του κοινού για ρεαλισμό, άρχισε να αναπτύσσεται μία πρώτη σκηνογραφία και ενδυματολογία, ενώ ζωντανή μουσική και χωρωδία συνόδευε την δράση.
Στα εκκλησιαστικά δράματα, παρά τα πάθη του Χριστού, ο χαρακτήρας των αναπαραστάσεων διατηρούσε την αίσθηση του «ευτυχισμένου φινάλε» και έτσι δεν άργησαν να κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα μπουφόνικα στοιχεία. Μία θεωρία υποστηρίζει πως όταν γίνονταν λάθη στα θεατρικά δρώμενα, το κοινό γελούσε και αυτό έδωσε την ιδέα στους ηθοποιούς να εντείνουν το κωμικό στοιχείο ακόμα και στα εκκλησιαστικά έργα. Έτσι, αναπτύχθηκαν διάφοροι κωμικοί χαρακτήρες, οι οποίοι αποτέλεσαν τον πρόδρομο κατά έναν τρόπο της Commediadell’ arte και των γελοτωποιών.
Παρά την φαινομενική απλότητα του Μεσαιωνικού θεάτρου, η σημασία του για την μετέπειτα εξέλιξη του είδους παραμένει κομβική. Ιδιαίτερη βαρύτητα επίσης έχει το γεγονός, πως το λειτουργικό δράμα είναι αυτό που εισήγαγε και την απλή, καθομιλουμένη γλώσσα στο θέατρο, καθώς μέχρι τότε η γλώσσα των εκκλησιαστικών κειμένων ήταν η λατινική. Τα πρώτα δρώμενα αρχικά ήταν στα λατινικά, όσο όμως αναπτυσσόταν το είδος, τόσο μειωνόταν το κομμάτι των λατινικών και αυξανόταν το κομμάτι όπου μιλούσαν την απλή γλώσσα του λαού στις διάφορες χώρες της Ευρώπης.
Άψογο