Η αγέρωχη μητριαρχική Κλυταιμνήστρα: Η Φιλαρέτη Κομνηνού στις Χοηφόρους του Αισχύλου

*κείμενο Κάτια Σωτηρίου

Οι τραγωδίες, και οι μύθοι που αυτές αναπαράγουν, με την πρωτογενή αλλά και πρωτεϊκή τους δύναμη φανερώνουν τις γενικές δομές της κοινωνίας, ενοφθαλμίζοντας το μυθικό υπόβαθρο του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας και μεταφέροντας αποθησαυρισμένες πληροφορίες για τα κοινωνικά και φυλετικά πρότυπα.

Στην Ορέστεια του Αισχύλου, η Κλυταιμνήστρα είναι το γυναικείο αρχέτυπο: μητέρα (του Ορέστη), σύζυγος (του Αγαμέμνονος) και ερωμένη (του Αίγισθου). Είναι όμως και ένα από τα πρώτα παραδείγματα φονικών γυναικών, δολοφονώντας τον άντρα της χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς σε μια προσπάθεια να εκδικηθεί για την κόρη που θυσίασε.  Ο προαιώνιος φόβος του άνδρα απέναντι στη γυναίκα εμφανίζεται στην τριλογία σε όλο του το μεγαλείο, με τον Αισχύλο να τονίζει τα αδρά χαρακτηριστικά της Κλυταιμνήστρας: Ήταν μια γυναίκα παθιασμένη, που υπερασπίστηκε τη θέση του φύλου της στην κοινωνία με ένα έγκλημα προμελετημένο. Η επιβλητική γυναίκα, η αρχαία femme fatale, είναι το τελευταίο πρότυπο της μητριαρχικής εποχής, που είχε την δύναμη ενός ηγεμόνα, που ήξερε να γεύεται την εξουσία και να απολαμβάνει έντονα τα πάθη της, και που δεν απολογείται για τις επιλογές της. Η μητριαρχική Κλυταιμνήστρα δεν απαρνιέται το βασιλικό της φρόνημα, δεν γίνεται μια άλλη Πηνελόπη, έχει στο νου της τη θυσία της Ιφιγένειας ως ασυγχώρητο έγκλημα, κι όταν ο σύζυγος γυρίζει, τον σκοτώνει.

Η Φιλαρέτη Κομνηνού, που ερμηνεύει επιβλητικά την αγέρωχη βασίλισσα και μητέρα Κλυταιμνήστρα στις Χοηφόρους του Αισχύλου, στο φετινό ανέβασμα της τριλογίας της Ορέστειας από το Εθνικό, μας τονίζει: « Για μένα η Κλυταιμνήστρα είναι κάτι σαν φυσικό φαινόμενο – το ότι γεννά εξάλλου συνδέεται άμεσα με την φύση – που αν το υποτιμήσεις  ή αμφισβητήσεις την δύναμη του θα υποστείς νομοτελειακά τις συνέπειες. Η τιμωρία της απέναντι στο υπερφίαλο και αλαζονικό αρσενικό που την προκάλεσε είναι ανελέητη και καθόλου ενοχική. Η Κλυταιμνήστρα υπακούει σε άλλους  νόμους. Όταν της σκοτώνει ο Αγαμέμνων την Ιφιγένεια η εκδίκηση ήδη έχει  συντελεσθεί στο θηλυκό μυαλό της : “Δεινούς αγώνας διά σε δεί κείνον δραμείν ” λέει στην μελλοθάνατη κόρη της (στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι),  δηλαδή,  «αγωνία φρικτή τον  περιμένει γι αυτό που έκανε» , και ξέρει να περιμένει για να παγιδεύσει καλύτερα το θύμα».

Στις Χοηφόρους, η Κλυταιμνήστρα της Φιλαρέτης Κομνηνού (σκηνοθεσία Λίλυς Μελεμέ) είναι η αυτόνομη ύπαρξη, η θηλυκή,  μοιραία, αλλά και μητρική τραγική ηρωίδα, που υπερβαίνει την ηθική, και εκδικείται, μεταφέροντας την αίσθηση της κάθαρσης και πληρώνοντας, βεβαίως, την ύβρη της με τη ζωή της.  Δεν είναι τυχαία η αγγειογραφική απεικόνιση της Κλυταιμνήστρας με διπλό πέλεκυ στην συνάντηση της με τον Ορέστη «δοίη τις ανδροκμήτα πέλεκυν ώς τάχος» με το σύμβολο δηλαδή της δημιουργικής ένωση δύο εκ των δυνάμεων της Φύσης, δηλ. της παραγωγικής και της γονιμοποιού, που είναι ταυτόχρονα και το όπλο των αρχαιότερων εκδοχών του μύθου.  Ο κόσμος της Κλυταιμνήστρας, καταδικασμένος κιόλας από την ίδια του την εξέλιξη, συντρίβεται από το δυναμισμό του Κόσμου της ελληνικής Πατριαρχίας. Είναι μαζί η αγαπημένη και μισημένη των τραγικών, η γυναίκα που με  θέληση, δύναμη, αποφασιστικότητα, σκληρότητα και αγερωχία επιβάλλει την μητριαρχική υπεροχή της, για την οποία θα τιμωρηθεί από τον Ορέστη και την Ηλέκτρα, που αποτελεί το πέρασμα στην μεταΚλυταιμνηστριακή εποχή, σε αυτήν δηλαδή της ελληνικής Πατριαρχίας.

Η Ορέστεια του Αισχύλου Πρόγραμμα περιοδείας 

12 Ιουλίου, Αρχαίο Θέατρο Δωδώνης | Αγαμέμνων
13 Ιουλίου, Αρχαίο Θέατρο Δωδώνης | Χοηφόροι, Ευμενίδες

2 Αυγούστου, Καβάλα, Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων | Αγαμέμνων
3 Αυγούστου, Καβάλα, Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων | Χοηφόροι, Ευμενίδες

26 Αυγούστου, Θεσσαλονίκη, Θέατρο Δάσους | Αγαμέμνων
27 Αυγούστου, Θεσσαλονίκη, Θέατρο Δάσους | Χοηφόροι, Ευμενίδες

1 Σεπτεμβρίου, Ελευσίνα, Ορέστεια (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες)

20 Σεπτεμβρίου, Βύρωνα, Θέατρο Βράχων | Αγαμέμνων
21 Σεπτεμβρίου, Βύρωνα, Θέατρο Βράχων | Χοηφόροι, Ευμενίδες