Η θεατρική μέθοδος του Θεόδωρου Τερζόπουλου είναι μια μοναδική προσέγγιση στην υποκριτική και τη θεατρική παραγωγή που συνδυάζει την αρχαία ελληνική τραγωδία με σύγχρονες τεχνικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις. Η μέθοδος αυτή έχει διεθνώς αναγνωριστεί για την καινοτομία και την αποτελεσματικότητά της στην εκπαίδευση ηθοποιών και την παραγωγή θεατρικών παραστάσεων. Ακολουθεί μια ανάλυση της μεθόδου του Τερζόπουλου, εστιάζοντας στις βασικές αρχές και τεχνικές που τη χαρακτηρίζουν.
Βιογραφικά Στοιχεία
Γεννήθηκε στον Μακρύγιαλο Πιερίας.
Σπούδασε στη δραματική σχολή του Κ. Μιχαηλίδη (Αθήνα 1965-1967) και στο Berliner Ensemble (Βερολίνο, 1972-1976), όπου εργάστηκε και ως βοηθός σκηνοθέτη των Μάνφρεντ Βέκβερτ και Ρουθ Μπέρκχαους. Μέντοράς του ο Χάινερ Μύλλερ.
Το 1985 ιδρύει στους Δελφούς τη θεατρική ομάδα ΑΤΤΙΣ.
Έχει σκηνοθετήσει έργα των Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Μπρεχτ, Λόρκα, Μύλλερ, Μπέκετ, Πάστερνακ, Στρίντμπεργκ, Ίψεν και σύγχρονων Ελλήνων συγγραφέων στην Ελλάδα και σε πολλά θέατρα του εξωτερικού. Με την ομάδα Άττις έχει πραγματοποιήσει πολλές περιοδείες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Μέσα σε 39 χρόνια το Θέατρο Άττις παρουσίασε μόνο στο εξωτερικό 2200 παραστάσεις σε σημαντικά διεθνή φεστιβάλ και θέατρα.
Η προσέγγιση του στην αρχαία τραγωδία και η μέθοδος εργασίας του με τίτλο «Η Επιστροφή του Διόνυσου» διδάσκονται σε έδρες θεατρικών και κλασικών σπουδών σε πανεπιστήμια όλου του κόσμου. Διευθύνει εργαστήρια διδάσκοντας το σύστημα εργασίας του και είναι Επίτιμος Καθηγητής σε πανεπιστήμια και ακαδημίες θεάτρου στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Από το 2013 διοργανώνει σε ετήσια βάση στο Θέατρο Άττις διεθνές θερινό εργαστήριο της μεθόδου του για νέους ηθοποιούς και σκηνοθέτες από 20 – 25 χώρες.
Έχει τιμηθεί με σημαντικά θεατρικά βραβεία σε πολλές χώρες. Πάνω από 40 βιβλία, καθώς και πολυάριθμες μελέτες για τον ίδιο και το Θέατρο Άττις έχουν εκδοθεί στα ελληνικά, γερμανικά, αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά, ιταλικά, πολωνικά, γεωργιανά, ρωσικά τουρκικά, αραβικά, κινέζικα μανδαρίνικα και κορεάτικα από φημισμένους εκδοτοικούς οίκους. Το 2015 κυκλοφόρησε το βιβλίο της Μεθόδου του με τίτλο «Η Επιστροφή του Διόνυσου», το οποίο έχει μεταφραστεί και εκδοθεί σε πολλές γλώσσες. Επίσης, έχουν γυριστεί περίπου 30 ντοκιμαντέρ και αφιερώματα για τη δουλειά του.
Έχει διατελέσει Διευθυντής της Δραματικής Σχολής του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος (Θεσσαλονίκη, 1981-1983) και Καλλιτεχνικός Διευθυντής των Διεθνών Συναντήσεων Αρχαίου Δράματος στους Δελφούς.
Από το 1990 είναι ιδρυτικό μέλος του Διεθνούς Ινστιτούτου Μεσογειακού Θεάτρου.
Εμπνευστής, ιδρυτικό μέλος και Πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής της Θεατρικής Ολυμπιάδας, που ιδρύθηκε το 1993 και διοργανώθηκε μέχρι τώρα στους Δελφούς, στη Σιζουόκα (Ιαπωνία), στη Μόσχα, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σεούλ, στο Πεκίνο, στο Βρότσλαβ (Πολωνία), στην Ινδία σε 17 πόλεις στην Τόγκα (Ιαπωνία), στην Αγία Πετρούπολη και στη Βουδαπέστη.
Το 2005, το 2006 και το 2011 διοργανώνει τις Διεθνείς Συναντήσεις Αρχαίου Δράματος στη Σικυώνα.
Βασικές Αρχές
1. Επιστροφή στις Ρίζες της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας
Η μέθοδος του Τερζόπουλου αντλεί έντονη έμπνευση από την αρχαία ελληνική τραγωδία. Ο Τερζόπουλος εξετάζει τις ρίζες του θεάτρου, επαναφέροντας στοιχεία από τις τελετουργίες, τη μουσική, το ρυθμό και την κίνηση που ήταν κεντρικά στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Αυτή η επιστροφή στις ρίζες δεν είναι μια απλή αναπαραγωγή, αλλά μια δημιουργική ανασύνθεση που προσπαθεί να αποκαλύψει τη διαχρονικότητα και τη δυναμική της αρχαίας τραγωδίας.
“Η μέθοδός του Θεόδωρου Τερζόπουλου είναι σωκρατική: η αντίληψη ότι όλοι φέρουμε το παρελθόν, τους προγόνους μας και συμμετέχουμε σε μια συλλογική μνήμη εγγεγραμμένη όχι μόνο στο μυαλό αλλά και στο σώμα μας.”
Ετέλ Αντνάν
15 Ιουνίου, 2006, Παρίσι
2. Σωματικότητα και Φυσική Έκφραση
Η σωματικότητα αποτελεί κεντρικό στοιχείο της μεθόδου του Τερζόπουλου. Ο Τερζόπουλος πιστεύει ότι το σώμα του ηθοποιού είναι το κύριο εργαλείο έκφρασης και ότι η σωματική κίνηση μπορεί να αποκαλύψει εσωτερικές καταστάσεις και συναισθήματα που δεν μπορούν να εκφραστούν μόνο με λόγια. Η μέθοδος περιλαμβάνει εντατικές σωματικές ασκήσεις που βοηθούν τους ηθοποιούς να αναπτύξουν την ευαισθησία και την αντίληψη του σώματός τους, καθώς και την ικανότητα να επικοινωνούν με τον θεατή μέσω της κίνησης. Στον Τερζόπουλο ο ηθοποιός εμφανίζεται ως ενσωματωμένο πνεύμα. Δεν πρόκειται για κάποια μηνύματα αλλά για βιώματα, κάτι που ο θεατής που προέρχεται από διάφορες κουλτούρες μπορεί επίσης να το βιώσει.
3. Φωνητική Ασκηση
Η φωνή παίζει κρίσιμο ρόλο στη μέθοδο του Τερζόπουλου. Οι ασκήσεις φωνής στοχεύουν στην ανακάλυψη της φυσικής φωνής του ηθοποιού και στην απελευθέρωση της φωνητικής ενέργειας. Η φωνητική έκφραση συνδέεται άμεσα με τη σωματική και συναισθηματική κατάσταση του ηθοποιού, και η μέθοδος περιλαμβάνει τεχνικές που βοηθούν στην ενίσχυση και τον έλεγχο της φωνής, καθώς και στην επίτευξη της αρμονίας μεταξύ φωνής και σώματος.
Τεχνικές και Εκπαίδευση
1. Ενεργειακές Ασκήσεις
Η μέθοδος του Τερζόπουλου περιλαμβάνει ασκήσεις που στοχεύουν στην ανάπτυξη της ενεργειακής δυναμικής του ηθοποιού. Αυτές οι ασκήσεις εμπνέονται από διάφορες παραδόσεις και τεχνικές, όπως η γιόγκα, το ζεν, και οι πολεμικές τέχνες, και βοηθούν τους ηθοποιούς να αναπτύξουν την εσωτερική τους ενέργεια και να την εκφράσουν στη σκηνή.
2. Ανάπτυξη Ρυθμού
Ο ρυθμός είναι ένα σημαντικό στοιχείο στη μέθοδο του Τερζόπουλου. Οι ασκήσεις ρυθμού βοηθούν τους ηθοποιούς να αναπτύξουν μια αίσθηση του ρυθμού και της χρονικής δομής της παράστασης. Αυτό περιλαμβάνει ασκήσεις που σχετίζονται με την αναπνοή, την κίνηση και τη φωνή, καθώς και την ανάπτυξη μιας εσωτερικής αίσθησης ρυθμού που βοηθά στην ομαλή ροή της παράστασης.
3. Διαλογισμός και Αυτοσυγκέντρωση
Η μέθοδος του Τερζόπουλου ενσωματώνει στοιχεία διαλογισμού και αυτοσυγκέντρωσης, που βοηθούν τους ηθοποιούς να συνδεθούν βαθύτερα με τον εσωτερικό τους κόσμο και να αναπτύξουν την ικανότητα της συγκέντρωσης και της αυτοπαρατήρησης. Αυτές οι τεχνικές είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη της αυτογνωσίας και της ευαισθησίας που απαιτείται για τη βαθιά κατανόηση και έκφραση των ρόλων.
Παραδείγματα Εφαρμογής
Θεατρικά Εργαστήρια
Ο Τερζόπουλος έχει δημιουργήσει θεατρικά εργαστήρια που εκπαιδεύουν ηθοποιούς στη μέθοδό του. Αυτά τα εργαστήρια είναι εντατικά και διαρκούν αρκετούς μήνες, προσφέροντας στους ηθοποιούς την ευκαιρία να εξερευνήσουν σε βάθος τις τεχνικές και τις αρχές της μεθόδου. Τα εργαστήρια αυτά είναι διεθνώς αναγνωρισμένα και προσελκύουν ηθοποιούς από όλο τον κόσμο.
Παραστάσεις
Οι παραστάσεις του Τερζόπουλου χαρακτηρίζονται από την έντονη σωματικότητα, τον αυστηρό ρυθμό και τη δυναμική χρήση της φωνής. Παραστάσεις όπως ο “Προμηθέας Δεσμώτης” και οι “Βάκχες” έχουν αναγνωριστεί για την καινοτόμο προσέγγισή τους στην αρχαία ελληνική τραγωδία και την ικανότητά τους να δημιουργούν μια έντονη θεατρική εμπειρία που συνδυάζει το παραδοσιακό με το σύγχρονο.
Με όλα τα παραπάνω, η µέθοδος του Τερζόπουλου έχει χαρακτήρα «απελευθερωτικό». Ο Τερζόπουλος πρεσβεύει – και σε αυτό έρχονται να
συµφωνήσουν και οι µαρτυρίες των ηθοποιών που έχουµε καταγράψει – ότι µε τη µέθοδό του ο ηθοποιός ψυχή τε και σώµατι µετέρχεται µιας ευωχίας. Όχι µόνο, λοιπόν, ο σκηνοθέτης επιτίθεται ενάντια στο θεατρικό σώµα έτσι όπως το ρεαλιστικό θέατρο το έχει (δια)µορφώσει, αλλά συγχρόνως αποκαθιστά τις χαµένες ιδιότητες του σώµατος, έτσι όπως η σύγχρονη δυτική εκπολιτιστική διαδικασία το έχει(παρα)µορφώσει. Όπως o Σουζούκι, για παράδειγµα, επικεντρώνεται στον άνθρωπο της σύγχρονης τεχνολογικής και τεχνοκρατικής συνθήκης των τελευταίων δεκαετιών και αναζητεί µε τη µέθοδό του να του αποδώσει τη χαµένη αρµονία σώµατος, διάνοιας και ενέργειας.
Ταυτόχρονα, η αναζήτηση ενός µη ρεαλιστικού θεατρικού κώδικα και η διερεύνηση του ζητήµατος της έκστασης οδηγούν τον Τερζόπουλο πέρα από τα ελληνικά σύνορα σε διαπολιτισµικές αναζητήσεις και συνεργασίες. Η κίνηση αυτή υπαγορεύεται ακόµη από την πεποίθησή του ότι η καλλιτεχνική συνεργασία µεταξύ των πολιτισµών µπορεί να οδηγήσει σε µια ουσιαστική παγκοσµιοποίηση, σε µια συνάντηση και κατανόηση των λαών, η οποία θα σέβεται τη διαφορετικότητα κάθε εµπλεκόµενης κουλτούρας. Πρόκειται για µια διαπολιτισµική πράξη η οποία πρωτίστως λαµβάνει χώρα στο ίδιο το σώµα του ηθοποιού διαµέσου της διδασκαλίας της µεθόδου του Άττις.
Πάραυτα, όµως, αποκαλύπτεται η ουσιοκρατική αντίληψη που διαπνέει τη σκηνοθετική πράξη του Τερζόπουλου στο σύνολό της, η οποία αδιαφορεί για το πολιτισµικό σώµα (για να χρησιµοποιήσουµε την ορολογία της Φίσερ-Λίχτε), ως µια επιφάνεια πάνω στην οποία η εκάστοτε ιστορική κοινότητα εγχαράσσει τις κοινωνικές και ιδεολογικές της αφηγήσεις προκειµένου να επιτύχει έναν «διά του
Λόγου έλεγχο», όπως λέει ο Φουκώ. Αν, στην περίπτωση των Επιγόνων ή του ΑίαςΤρέλα, ο σκηνοθέτης ενδιαφέρεται για τον τρόπο µε τον οποίο το σώµα βιώνει και βιάζεται από την εκάστοτε εξουσία, και πάλι ο σκηνοθέτης κινείται στο επίπεδο της µεταφοράς και όχι της εκάστοτε κοινωνικοπολιτικής περίπτωσης. Η ουσιοκρατική θεώρηση σφραγίζει όλη την καλλιτεχνική δηµιουργία του
Τερζόπουλου, από τη µέθοδο και τη διαπολιτισµική του πράξη ως την αναπαράσταση του σώµατος επί σκηνής. Τα σώµατα που κατακλύζουν τη σκηνή του Άττις, µέσα από τη διαδικασία της απόξεσης των κοινωνικών και πολιτισµικών τους επιστρώσεων, αποτελούν εκφάνσεις του ενός παγκόσµιου ουσιοκρατικού σώµατος. Είναι σώµατα ιερογλυφικά, αρχετυπικά σύµβολα του πάσχοντος όντος. Από την άλλη, ο σκηνικός
κόσµος στον οποίο τοποθετεί το ιερογλυφικό σώµα, είναι ένας χώρος που διέπεται από γεωµετρία και φορµαλισµό, αποτέλεσµα της διερεύνησης της σχέσης σώµατος και χώρου, µε τον τρόπο που όλη η πρωτοπορία του 20ού αιώνα επιχείρησε στην προσπάθειά της να απαγκιστρωθεί από το σκηνικό ρεαλισµό. Έτσι, ο κύκλος, το τετράγωνο, οι τεµνόµενες διαγώνιες αποτελούν τις «καθαρές» φόρµες που συνθέτουν την απέριττη και συνάµα ποιητική εικαστική γλώσσα του Άττις, αποκαλύπτοντας, στο οπτικό επίπεδο αυτή τη φορά, την ουσιοκρατική θεώρηση του σκηνοθέτη, τη συγγένειά του µε το ιδίωµα τελετουργιών αρχαίων πολιτισµών, αλλά και µε την
αισθητική γλώσσα του Μπέκετ. Γενικότερα, αποκαλύπτεται για µια ακόµα φορά ότι στο σωµατοκεντρικό θέατρο του Τερζόπουλου όλα περιστρέφονται γύρω από αυτό το µη ιδεολογικό «καθαρό» και ουδέτερο σώµα.
Μέσα από τέτοιες οδούς, το Άττις έρχεται να τοποθετηθεί δυναµικά στο χάρτη του ελληνικού και του παγκόσµιου θεάτρου, µε τη δική του ανάγνωση της τραγωδίας. Πρόκειται για ένα θέατρο της σκληρότητας, που προτίθεται να ταράξει τα ήσυχα νερά της σκηνικής µετα-γραφής της ελληνικής τραγωδίας καθώς µέσα από τη µέθοδό του τα κείµενα αντιµετωπίζονται όχι ως όµορφες ποιητικές αφηγήσεις, όχι ως µια
αφηγηµατική, δηλαδή, δραµατουργία, αλλά ως µια δραµατουργία η οποία αποκαλύπτει διανοητικά αλλά πρωτίστως φυσιολογικά την ανθρώπινη µοίρα µέσα στην καθολική πραγµατικότητα, για να αντλήσουµε από τη σκέψη της ντε Ροµιγί για το αρχαίο δράµα (de Romilly 1996: 66). Πρόκειται για µια αφήγηση της τραγικής αγωνίας που πηγάζει από τα σπλάχνα.
Η μέθοδος του Θεόδωρου Τερζόπουλου αποτελεί μια πρωτοποριακή προσέγγιση στη θεατρική εκπαίδευση και παραγωγή, που συνδυάζει την αρχαία ελληνική τραγωδία με σύγχρονες τεχνικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις. Μέσω της έμφασης στη σωματικότητα, τη φωνητική έκφραση, τον ρυθμό και την αυτοσυγκέντρωση, η μέθοδος αυτή προσφέρει στους ηθοποιούς τα εργαλεία για να αναπτύξουν μια βαθιά κατανόηση και ικανότητα έκφρασης των ρόλων τους, συμβάλλοντας στην αναγέννηση και τον εμπλουτισμό του σύγχρονου θεάτρου.
Κείμενο Κάτια Σωτηρίου
Πηγές Θέατρο Αττις, Πηνελόπη Χατζηδηµητρίου (2004).