Είδαμε την Προσωπική Συμφωνία στο Απο Μηχανής Θέατρο – Κριτική της Παράστασης

Η παράσταση «Προσωπική Συμφωνία» (‘Taking sides’) του Ρόναλντ Χάργουντ επιστρέφει για δεύτερη χρονιά στο Από Μηχανής Θέατρο, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Μυλωνά , με τον Νικήτα Τσακίρογλου και τον Αλέξανδρό Μπουρδούμη στους βασικούς ρόλους.

• Κριτική Κάτια Σωτηρίου

Το έργο

Στη Ναζιστική Γερμανία, ο Βίλχελμ Φουρτβένκγλερ θεωρείται ο σημαντικότερος Διευθυντής Ορχήστρας γι’ αυτό και χαίρει της εύνοιας του Αδόλφου Χίτλερ. Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Φουρτβένγκλερ, σε αντίθεση με τον Χέρμπερτ φον Κάραγιαν ο οποίος αν και γράφτηκε δύο φορές μέλος του Ναζιστικού Κόμματος, μια στη Γερμανία και μια στην Αυστρία, δεν στοχοποιήθηκε ποτέ, θα κατηγορηθεί για τη σχέση του με το Ναζιστικό καθεστώς και θα υποβληθεί σε ανάκριση από τους Αμερικανούς. Την ανάκριση του μαέστρου αναλαμβάνει ο ταγματάρχης Άρνολντ ο οποίος δείχνει αποφασισμένος να αποδείξει πως ο μουσικός υπήρξε στέλεχος των Ναζί κι εκμεταλλεύτηκε τα προνόμια που του προσέφερε το Κόμμα. Τα αποδεικτικά στοιχεία είναι μηδαμινά μόλο ταύτα, τα επιχειρήματα του Φουρτβένγκλερ σχετικά με τον αγώνα του για τη «διατήρηση της Γερμανικής μουσικής παράδοσης και των υψηλών αξιών», συγκρούονται με τις ανεξίτηλες μνήμες του Ταγματάρχη από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τους εκατομμύρια νεκρούς. O μάρτυρας που θα αλλάξει την τροπή της ανάκρισης είναι ο Ρόντε, δεύτερο βιολί της Φιλαρμονικής του Βερολίνου, ο οποίος με αντάλλαγμα την προσωπική του απαλλαγή, προδίδει κρυφές πτυχές του μαέστρου.

Η «Προσωπική Συμφωνία» του Ρόναλντ Χάργουντ, συγγραφέα του επίσης βραβευμένου έργου The dresser/ο αμπιγιέρ, γράφτηκε το 1995 και βασίζεται στα πραγματικά ημερολόγια του σπουδαίου μαέστρου Βίλχελμ Φουρτβένγλερ, τα οποία κρατούσε κατά τη διάρκεια της ανάκρισής του που έλαβε χώρα σε μια περίοδο που η Ευρώπη προσπαθούσε να αποτινάξει την ιδέα του Ναζισμού. Η πρεμιέρα του έργου έγινε στην Αγγλία, στο Minerva Theatre του Τσίτσεστερ σε σκηνοθεσία Χάρολντ Πίντερ.

Ο Αποναζισμός, η διαδικασία της «άρσης του ναζισμού και της επιρροής της» (Webster’s Dictionary 1986) βασίστηκε στους νόμους που θέσπισε το Συμμαχικό Συμβούλιο Ελέγχου μετά το 1945. Οι κύριοι στόχοι τους ήταν να αποτρέψουν μια πιθανή επιστροφή του ναζισμού και να εφαρμόσουν την τιμωρία των ενεργών υποστηρικτών του. Παρά τις προσπάθειές τους να ομαλοποιήσουν τη διαδικασία μέσω ενός δομημένου προγράμματος, ειδικά στον αμερικανικό τομέα, οι Σύμμαχοι αντιμετώπισαν αρκετά περίεργα προβλήματα στην εφαρμογή του αποναζισμού στην πράξη.

Η αδιαμφισβήτητη πρόκληση στο υπέροχο έργο του Ρόναλντ Χάργουντ, για τον ιστορικό Wilhelm Furtwängler και τη σχέση του με το ναζιστικό καθεστώς είναι ότι το κοινό πρέπει να αποφασίσει αν ήταν ένοχος για τη συνεργασία του με τον Αδόλφο Χίτλερ και την κυβέρνησή του ή αν ενεργούσε για τη διατήρηση της γερμανικής μουσικής σε μια ξέφρενη εποχή.

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους η Προσωπική Συμφωνία του Ρόναλντ Χάργουντ καθιερώνει την ισορροπία στο πολύπλοκο επιχείρημά του που δεν επιτρέπει στο κοινό να καταλήξει σε οριστικό συμπέρασμα για την υπόθεση του Wilhelm Furtwängler. Στο κλασικό κείμενό του ” Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι”, ο Μιλαν Κούντερα συχνά επισημαίνει το γεγονός ότι έχουμε μόνο μια ζωή για να ζήσουμε και επομένως δεν υπάρχει δυνατότητα να «πειραματιστούμε» – να μάθουμε τι θα συνέβαινε αν είχαμε ενεργήσει διαφορετικά σε κάποια κατάσταση. Ενώ το έργο αποκαλύπτει την άδικη μεταχείριση που ο διάσημος μαέστρος έλαβε στα χέρια των αμερικανικών αρχών στο Βερολίνο, το ζήτημα της υπευθυνότητας του Furtwängler για το ρόλο του στην τήρηση του Τρίτου Ράιχ έχει αφεθεί αναπάντητο.

Η παρατηρούμενη στο έργο εχθρότητα μεταξύ του Wilhelm Furtwängler και του Ταγματάρχη Arnold χρησιμεύει ως βάση της σημερινής εποχής για την εξερεύνηση της σχέσης του Furtwängler με τον Adolf Hitler και το ναζιστικό καθεστώς στο παρελθόν, που αναδύεται ως ένα συνονθύλευμα ατομικών αφηγήσεων που προσπαθούν να συνθέσουν ένα συνεκτικό όλο. Καθώς αμφισβητείται η αξιοπιστία των «αφηγητών» του Harwood, καθώς και η δύναμη της μουσικής του Furtwängler για τη δημιουργία ενός «καλύτερου κόσμου», η Προσωπική Συμφωνία θέτει το μεγαλύτερο ερώτημα, εάν η τέχνη μπορεί ποτέ να είναι απολιτίκ και σε ποιο βαθμό οι καλλιτέχνες μπορούν να είναι υπεύθυνοι για την οικειοποίηση του έργου τους από δυνάμεις που βρίσκονται έξω από τις δικές τους στενές, καλλιτεχνικές σφαίρες. Αυτήν την τόσο γόνιμη αλλά και ταυτόχρονα αμφιλεγόμενη σχέση «Τέχνης και Πολιτικής», ευκρινέστατα σχολιάζει στο έργο του ο Χάργουντ.

Η Παράσταση

Ο Δημήτρης Μυλωνάς σκηνοθετεί την παράσταση με τρόπο εύρυθμο, επιτρέποντας στο κείμενο να αναδειχθεί, αλλά και προσπαθώντας να εμβαθύνει στην μπερδεμένη ψυχοσύνθεση των χαρακτήρων και κατ’ επέκταση να τους ψυχαναλύσει. Πατά σε ρεαλιστικά μοτίβα και προσπαθεί μέσα από τους διαλόγους, και τις φιλοσοφικές αναφορές για την τέχνη να ενεργοποιήσει το αισθητήριο του θεατή και να τον καλέσει σε συμμετοχή στο μικρόκοσμο των ηρώων. Με την καθάρια, σε χαμηλόφωνους «μουσικούς» τόνους, οδήγησε τους ηθοποιούς σε μια ανατομοψυχολογική εμβάθυνση των ρόλων.

Ο Νικήτας Τσακίρογλου με συγκινητική απλότητα και άνεση απόλυτα ταιριαστή στο υποκριτικό μέγεθος του, ερμηνεύει τον μαέστρο Βίλχελμ Φουρτβένγλερ, φέροντας όλη την βεβαιότητα του ήρωα του για την ειλικρίνεια των προθέσεων του και των επιλογών του. Δεν κρύβει το γεγονός ότι προσπαθούσε να εξασφαλίσει την επιβίωση της θέσης του ως μαέστρου της ορχήστρας του, που ποτέ δεν αντιμετώπισε το καθεστώς. Καθώς υπερασπίζεται τη δύναμη της τέχνης και της μουσικής ως κάτι που μπορεί να κρατήσει και το ανθρώπινο πνεύμα ζωντανό ακόμη και κάτω από το φασισμό, η ανοσία του Συνταγματάρχη κατά του πολιτισμού δημιουργεί τη συγκρουσιακή συνθήκη στην οποία ο Τσακίρογλου ανταποκρίνεται με εντυπωσιακή αμεσότητα.  Η ερμηνεία του είναι μάθημα υποκριτικής.

Ο Αλέξανδρος Μπουρδούμης παρά τις αρχικές υπερβολές στην υποκριτική του διάθεση, δημιουργεί μια έντονη φιγούρα εμμονών, και σιγά σιγά βρίσκει τις σωστές ταχύτητες. Ο Harwood έχει γράψει έναν χαρακτήρα ιδιαίτερα αυστηρό, και ο Μπουρδούμης  ίσως κάπως επιτηδευμένα σε σημεία, ενσαρκώνει σωστά τον άτεγκτο Ταγματάρχη Arnold, και χτίζει σταδιακά ένα πολύ αποτελεσματικό – δραματικά – ζεύγος με τον Νικήτα Τσακίρογλου, κάτι που τονίζει και η σκηνοθεσία που κρατά την ισορροπία συνεχώς μετατοπίζοντας το κέντρο βάρος της επιχειρηματολογίας και της διαλογικής σύγκρουσης.

Ο Χρήστος Βαλαβανίδης φέρνει μια πιο κωμική νότα στην παράσταση, με την πηγαία απλότητα του ανθρώπου που θα κάνει τα πάντα για να διασώσει τον εαυτό του, κολακεύοντας τους γύρω τους και παρουσιάζοντας μια δική του, βολική, εκδοχή για τις καταστάσεις. Παρά τις αμφιλεγόμενες προθέσεις του ήρωα του, ο Βαλαβανίδης προσφέρει μια από τις πιο τρυφερές και ανθρώπινες ερμηνείες της παράστασης.

Ο Παναγιώτης Γουρζουλίδης στο ρόλο του ανακριτή δίνει μια στιβαρή, γεμάτη ευαισθησία ερμηνεία, ως το ιδεολογικό αντίβαρο του Άρνολντ που παίζει καταλυτικό ρόλο στην εξισορρόπηση της σύγκρουσης δυο αντίθετων χαρακτήρων.

H  Αννα Ελεφάντη παρεμβατική σε καίριες στιγμές της ροής του έργου, ελέγχει το βάθος του χαρακτήρα και τις ιδιαιτερότητές του. Με ήρεμη συμβατικότητα στο βλέμμα και στην κίνησή της ερμηνεύει την γραμματέα του Άρνολντ, που φέρει το δικό της βάρος στη μνήμη και την ψυχή της.

Η Μαρούσκα Παναγιωτοπούλου ενσαρκώνει έξοχα την ισορροπούσα μεταξύ αγωνίας και τρόμου Ταμάρα Zαxς, που προσπαθεί να διασώσει τόσο τη μνήμη του άνδρα της όσο και του μαέστρου . Σπαρακτική, γεμάτη ρωγμές, αλλά με απόλυτη ισορροπία στα εκφραστικά της μέσα, δημιουργεί έντονη συγκίνηση. Η σκηνή του μονολόγου της είναι αναμφισβήτητα από τις πιο συνταρακτικές και δυνατές στιγμές της παράστασης.

Οι Κώστας Κουτρούλης και Δημήτρης Μπούρας πλαισιώνουν άξια την παράσταση στους ρόλους των στρατιωτών.

Ρέουσα η μετάφραση της Αθανασίας Καραγιαννοπούλου, εύστοχα τα κουστούμια της Αγγελικής Αθανασιάδου και Λήδας Σπερελάκη, όπως και οι φωτισμοί του Γιώργου Αγιαννίτη.

Συμπερασματικά, η Προσωπική Συμφωνία είναι μια έξοχη παράσταση, με αξιόλογες ερμηνείες που θέτει ερωτήματα που απασχόλησαν την ιστορία και που που ακόμα μένουν αναπάντητα. Η σκηνοθεσία ανέδειξε τις λεπτές ισορροπίες μεταξύ αλήθειας και ψέματος, βεβαιότητας και αμφιβολίας, σκοταδιού και φωτός, παραδίδοντας μια παράσταση που είχε ένταση, που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του θεατή.

Συντελεστές:

Μετάφραση: Αθανασία Καραγιαννοπούλου
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Μυλωνάς
Σκηνικά-κοστούμια: Αγγελική Αθανασιάδου, Λήδα Σπερελάκη
Μουσική επιμέλεια-σύνθεση: Παύλος Κατσιβέλης
Φωτισμοί: Γιώργος Αγιαννίτης
Επιμέλεια κίνησης και χορογραφίες: Χρυσηίς Λιατζιβίρη
Βοηθός σκηνοθέτη: Βίκη Παναγιωτοπούλου
Β΄βοηθός σκηνοθέτη: Χρήστος Καρανικόλας

ΠΑΙΖΟΥΝ:

Νικήτας Τσακίρογλου…………….Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ
Χρήστος Βαλαβανίδης……………Χέλμουτ Ρόντε
Αλέξανδρος Μπουρδούμης……..Ταγματάρχης Άρνολντ
Άννα Ελεφάντη……………………..Έμμυ Στράουμπε
Μαρούσκα Παναγιωτοπούλου…Ταμάρα Ζαχς
Παναγιώτης Γουρζουλίδης……..Υπολοχαγός Ντέιβιντ Γουίλς

Κώστας Κουτρούλης & Δημήτρης Μπούρας (στρατιώτες)

Κάτω Σκηνή