Ο Μαξίμ Γκόρκι ήταν Ρώσος συγγραφέας, ιδρυτής του σοσιαλιστικού ρεαλισμού κι ενεργό πολιτικό στέλεχος. Το πραγματικό του όνομα ήταν Αλεξέι Μαξίμοβιτς Πέσκοφ ή Πεσκόφ ενώ το Γκόρκι το επέλεξε ως ψευδώνυμο επειδή σημαίνει πικρός. Αντιτάχτηκε πολλάκις στο τσαρικό καθεστώς και πέρασε πολύ καιρό στις φυλακές ή στην εξορία.
Θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους Ρώσους δραματουργούς, μολονότι έγραψε λίγα θεατρικά έργα. Ο Μαξίμ Γκόρκι γνώρισε την επιτυχία τόσο στην τσαρική Ρωσία όσο και μετά την οκτωβριανή επανάσταση. Το έκδηλο ενδιαφέρον του για τα δεινοπαθούντα χαμηλά στρώματα της τσαρικής Ρωσίας και το υπερανεπτυγμένο του στάτους μετά την Επανάσταση (υπήρξε πρώτος πρόεδρος της Ένωσης Σοβιετικών Λογοτεχνών) κέρδισαν τελικώς τη γενική αποδοχή του Στάλιν, ενώ ο ίδιος ο Γκόρκι αξιοποίησε το πόστο του, υπερασπίζοντας τη φιλολογική καλλιέργεια και προστατεύοντας άλλους συγγραφείς από τη μυστική αστυνομία και τη λογοκρισία.
Η ανθρωπιστική του φιλοσοφία (πώς ο άνθρωπος μπορεί να βελτιωθεί πιστεύοντας στην καλοσύνη ή τη δυνατότητά του για πρόοδο) στη ρεαλιστική λογοτεχνία αποτέλεσε τη βάση του αυξανόμενου ρόλου του καλλιτέχνη ως μεσολαβητή μεταξύ της τέχνης και της κοινωνίας. Γεννημένος επτά έτη μετά την κατάργηση της δουλοπαροικίας, αλλά έχοντας στη μνήμη του ένα εξαιρετικά αμαθές, σκληρό και στερημένο περιβάλλον, ο Γκόρκι έμαθε για τη ζωή στο δρόμο και εξελίχθηκε σύντομα σε αυτοδίδακτο επαναστατικό καλλιτέχνη.
Γεννήθηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλεξάνδρου Β, γνωστού ως απελευθερωτή του Τσάρου, επτά χρόνια μετά την κατάργηση της θρησκείας. Πέθανε σε μια ολοκληρωτική Σοβιετική Ένωση, με τον Στάλιν στο τιμόνι του. Ο Gorky είναι επίσης αυτός ο σπάνιος, ένας διάσημος συγγραφέας χωρίς βιογραφία. Αν και έχουν δημοσιευθεί εκατομμύρια αντίγραφα των έργων του, λογοτεχνίας και δημοσιογράφων, συμπεριλαμβανομένης μιας ογκώδους αλληλογραφίας και έχουν διατεθεί ορισμένες μη δημοσιευμένες πηγές, δεν έχει γραφτεί ποτέ μια περιεκτική βιογραφία του Gorky.
Το όνομά του συνδέθηκε άρρηκτα με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, τον διδακτισμό και τον μανιχαϊσμό του: ακόμη και σύγχρονες μελέτες αναφέρονται στο κλασικό του μυθιστόρημα «Η μάνα» ως το έργο που εισηγείται τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, από κοινού με κάποια λενινιστικά κείμενα. Όποιος λέει Γκόρκι, λέει επίσης φίλος του Λένιν, αλλά και Ενωση Σοβιετικών Συγγραφέων, της οποίας υπήρξε πρόεδρος και με την ιδιότητά του αυτή υποδέχθηκε τις αντιπροσωπείες των προοδευτικών συγγραφέων στο Α΄ Συνέδριο της Ενωσης το 1934, μέσα στον σταλινικό τρόμο. Όταν πέθανε -αιφνιδίως και σύμφωνα με ορισμένους με σταλινική παρέμβαση- το 1936, ο Στάλιν και ο Μολότωφ ήταν μεταξύ αυτών που σήκωσαν το φέρετρό του. Σήκωσαν στα χέρια το ορφανό φτωχόπαιδο, τον Αλιόσα Πεσκόφ, που έκανε όλες τις δουλειές του κόσμου από τα εννιά του χρόνια για να ζήσει και έγινε συγγραφέας παγκόσμιας εμβέλειας, που δεν έβγαλε το σχολείο αλλά ήταν από τους πλέον ευρυμαθείς λογοτέχνες του καιρού του.Αυτόν τον αποτυχημένο αυτόχειρα και αδιαπραγμάτευτα ηθικό πρόσωπο, που θεωρούσε μέτρο του ανθρώπου την αντίστασή του στο περιβάλλον.
Από πολύ νέος έχει συνειδητοποιήσει την αξία της εργασίας, όχι μόνο ως αναγκαιότητα επιβίωσης αλλά κι ως μέσο δημιουργίας που μπορεί να οδηγήσει στον ατομικό και συλλογικό εξανθρωπισμό του ανθρώπου. Αυτή η αντίληψη τον οδήγησε στο μαρξισμό, τον οποίο υπηρέτησε ως το θάνατό του τόσο μέσα από το έργο του όσο και μέσα από την ίδια του τη ζωή. Ο γραπτός λόγος για τον Γκόρκι είναι το όπλο που αποκαλύπτει την άγρια εικόνα των προλεταρίων της εποχής του, αλλά και την αναγκαιότητα του συνειδητού ξεσηκωμού των σκλάβων για την ανατροπή του εφιάλτη που βιώνουν και την οικοδόμηση μιας κοινωνίας απαλλαγμένης από αφέντες και δούλους.Παρά τις αντιξοότητες άρχισε από νωρίς να εκδηλώνει το ενδιαφέρον του για τη λογοτεχνία. Το 1892 δημοσίευσε το πρώτο του διήγημα. Η επιτυχία των διηγημάτων του τον έκανε γνωστό σε όλη την Ευρώπη και η διεθνής απήχηση ενισχύθηκε από τα θεατρικά έργα που ακολούθησαν. Οι μεγάλες κοινωνικο-πολιτικές αλλαγές της Ρωσίας, με την Οχτωβριανή Επανάσταση, βρήκαν τον Γκόρκι στο πλευρό του καταπιεσμένου ρωσικού λαού. Συγκρούστηκε τόσο με την άρχουσα τάξη όσο και με την τάξη των μικροαστών, καθιερώθηκε ως πρωτεργάτης της νέας σοβιετικής λογοτεχνίας και συνέβαλε στη δημιουργία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Με το έργο του αποτέλεσε μια γέφυρα ανάμεσα στην παλιά και νέα Ρωσία.
Γεννήθηκε από φτωχούς γονείς, στην πόλη Νίζνι Νόβγκοροντ στις 28 Μαρτίου 1868 και πέθανε στη Μόσχα στις 18 Ιουνίου 1936. Στα 1873 πεθαίνει ο πατέρας του. Η μητέρα του θα ξαναπαντρευτεί κι ο Μαξίμ Γκόρκι θα μείνει με τον παππού και τη γιαγιά του. Οι ιστορίες, τα παραμύθια κι η τρυφερή παρουσία της τελευταίας άσκησαν μεγάλη επίδραση πάνω του.
Αναγκάζεται από τη φτώχεια να φύγει από το σπίτι σε ηλικία μόλις 9 ετών και ν’ αναζητήσει μόνος την τύχη του. Δοκιμάζει διάφορα επαγγέλματα: βοηθός υποδηματοποιού, βοηθός αγιογράφου, λαντζέρης σε καράβι, αχθοφόρος στην Οδησσό, νυχτοφύλακας σε ψαράδικο, φούρναρης, καθαριστής καμινάδων, εργάτης στα χωράφια. Ρακένδυτος, πεζός και πεινασμένος γυρνά όλη τη Ρωσία, γνωρίζει τους ανθρώπους και τη δυστυχία τους για πάνω από 5 χρόνια, κάτι που ήταν εξίσου καθοριστικό για τη μετέπειτα λογοτεχνική αλλά και την πολιτική του πορεία.
Τον Δεκέμβρη του 1887 αυτοπυροβολείται μ’ ένα παλιό πιστόλι στο στήθος. Η σφαίρα θα μείνει στα πνευμόνια του 40 ολόκληρα χρόνια. Η αιτία ήταν μάλλον ο θάνατος της γιαγιάς του. Παρά τις αντιξοότητες αυτές, από το1892 κιόλας, αρχίζει να εκδηλώνεται η αγάπη του για τη λογοτεχνία. Ξεκινά να γράφει πρώτα για βιοποριστικούς λόγους, επιφυλλίδες σ’ επαρχιακές εφημερίδες. Τότε εργαζόταν στην εφημερίδα Tiflis του Καυκάσου κι ακόμα χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο Jehudiel Khlamida, αλλ’ από κείνη τη χρονιά και μετά επιλέγει το Γκόρκι. τρία χρόνια μετά, γνωρίζεται με το συγγραφέαΒλαντιμίρ Κορολένκο (Владимир Короленко) που του δημοσιεύει το διήγημα,«Τσελκάς» και γνωρίζει κάποιον ενδιαφέρον. Το 1899 οι τυπωμένες συλλογές των διηγημάτων του, γνωρίζουν καταπληκτική επιτυχία. Γίνεται γνωστός σ’ όλη την Ευρώπη.
Το 1902 η Ακαδημία τον εκλέγει μέλος της. Λίγες μέρες μετά ο Τσάρος Νικόλαος ο Β’ ακυρώνει την εκλογή του, επειδή τα βάζει με τη λογοκρισία του τύπου που εφαρμόζεται, μ’ αποτέλεσμα οι Τσέχωφ και Κορολένκο να παραιτηθούν. Την ίδια χρονιά γνωρίζεται με τον Λένιν και γίνονται φίλοι. Τρία χρόνια μετά αναλαμβάνει τη διεύθυνση του περιοδικού Νέα Ζωή κι αγωνίζεται για την επανάσταση. Γράφεται στο κομμουνιστικό κόμμα. Συλλαμβάνεται και κλείνεται στο φρούριο Πετροπαβλόφσκ, κατά τη διάρκεια της αποτυχημένης επανάστασης του 1905 κι εκεί μέσα γράφει ένα βιβλίο που φαινομενικά αναφέρεται στην επιδημία χολέρας του 1862, μα ουσιαστικά μιλά για το παρόν. Λογοτέχνες απ’ όλο τον κόσμο κάνουν έκκληση για τη σωτηρία του.
Την επόμενη χρονιά φεύγει στο Κάπρι μέχρι το 1913 κι όταν επιστρέφεισυμμετέχει στα πολιτικά δρώμενα που συντέλεσαν στο να ξεσπάσει η επανάσταση του 1917 και συμμετέχει ενεργά και σ’ αυτήν. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου το δωμάτιό του στην Πετρούπολη είχε γίνει καταφύγιο μπολσεβίκων. Μέχρι να ξεσπάσει η επανάσταση, δεν του επιτρεπόταν να εγκαταλείψει τη χώρα.
Δυο βδομάδες μετά το ξέσπασμα της επανάστασης, τον Οκτώβρη του 1917, έρχεται σε σύγκρουση με τα ηγετικά στελέχη του κόμματος.
Ρωσικός κλασικισμός
Οι σχέσεις του Γκόρκι με τον Τολστόι, αλλά και τον Ντοστογιέφσκι, τους δύο μεγάλους ρεαλιστές του 19ου αιώνα, είναι ιδιαίτερες: ενώ επικρίνει τον Τολστόι για τον πασιφισμό του, επηρεάζεται στη «Μάνα» ήδη ιδιαιτέρως από την «Ανάσταση» και μετριάζει τις κρίσεις του για τον συγγραφέα της. Με τον Ντοστογιέφσκι, αντίθετα, διατηρεί μονίμως μια σχέση αγάπης και μίσους. Αυτόν τον κλασικό ρεαλισμό πάντως, τον οποίο περιγράφει θεωρητικά, διαβάζουμε και στη «Μάνα», που επανεκδόθηκε πρόσφατα: θα ήταν πραγματικά ευχής έργο τα περισσότερα κείμενα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού να διέθεταν τη δύναμη του Γκόρκι, τη ζωντάνια των περιγραφών, τον βαθύ ανθρωπισμό τον οποίο διακήρυξε και ως αισθητική κατηγορία, τη γλώσσα που τόσο εύστοχα αποδίδει ο Αλεξάνδρου στον πλούτο και την αμεσότητά της, την κοφτερή ματιά που παρουσιάζει μια ανατομία του κόσμου και, ειδικότερα, των νέων δυνάμεων που γεννιούνται στη Ρωσία.
Αν όμως υπάρχει ένα έργο όπου το ταλέντο του Γκόρκι ξεδιπλώνεται στο ακέραιο και αιχμαλωτίζει τον αναγνώστη, αυτή είναι η αυτοβιογραφική του τριλογία, με κεντρικό άξονα τον β΄ τόμο της εφηβείας, «Στα ξένα χέρια», ο οποίος επίσης επανεκδόθηκε πρόσφατα. Οι περιπέτειες του νεαρού αγοριού, που ξενοδουλεύει και υποφέρει από ανάλγητους εργοδότες, ειδικά στους συγγενείς του, ώς τη στιγμή που πικραμένος (εξού και τον Γκόρκι-Πικρός προφανώς) και εξουθενωμένος ανακαλύπτει τη λογοτεχνία, ξετυλίγονται με μια φυσικότητα, μια παραστατικότητα και έναν μετρημένο λυρισμό που συγκινούν και συνεπαίρνουν. Τα βιβλία πήραν για μένα τη θέση της μητέρας μου, έλεγε ο Γκόρκι, ο οποίος ξεκίνησε να διαβάζει φυλλάδες και λαϊκά έργα μαζί με Φλωμπέρ και Μπαλζάκ. Οι σελίδες της ανακάλυψης αυτής που του αλλάζει τη ζωή είναι από τις πιο θερμές συνηγορίες της λογοτεχνίας όλων των εποχών.
Ο Γκόρκι υπήρξε φτωχός και ό,τι κέρδισε το κέρδισε με πολύ κόπο και εξίσου πολλή δουλειά. Υπήρξε υποστηρικτής της επανάστασης και το πλήρωσε ποικιλοτρόπως, χάνοντας πόστα (όταν εκλέχτηκε στην Ακαδημία και ο τσάρος προσωπικώς ακύρωσε την εκλογή του για πολιτικούς λόγους, ο Τσέχωφ και ο Κορολένκο παραιτήθηκαν), χάνοντας την υγεία του, χάνοντας την πατρίδα του στις εξορίες, χάνοντας φίλους, αλλά και σώζοντας πολύ περισσότερους από τον λενινιστικό αρχικά και τον σταλινικό στη συνέχεια πέλεκυ. Εξού και οι αυτοεξορίες για «λόγους υγείας», άλλωστε. Την πραγματικά μυθιστορηματική ζωή του έχει ιστορήσει ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος στο βιβλίο «Το ψωμί και το βιβλίο. Ο Γκόρκι» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα), χωρίς ωραιοποιήσεις και συγκαλύψεις, αλλά και με αγάπη για το πρόσωπο και τον συγγραφέα.
*Τα σημαντικότερα έργα του είναι τα εξής: Οι Μικροαστοί, Στο Βυθό, Τα Παιδιά του Ηλίου, Οι Βάρβαροι, Οι Εχθροί, Οι Ζίκοφ, Ο Γιάκοφ Μπογκομόλοφ, Ο Σόμοφ και οι Άλλοι, Ο Εγκόρ Μπουλιτσιόφ και οι Άλλοι, Ο Ντοστιγκάγιεφ και οι Άλλοι, Η Βάσια Ζελεζνόβα, Η Μάνα, Στα Ξένα Χέρια, Οικογένεια Ορλόφ, Οι Τρεις, Η Εξομολόγηση, Οι Συνεντεύξεις μου, Στην Αμερική, Το καλοκαίρι, Η Πολιτεία Οκούροκ, Ο Βίος του Ματθαίου Κοζεμιάκιν, Ιταλικά Παραμύθια , Ρωσία, Ρωσικά Παραμύθια, Η Επιχείρηση του Αρτάμοφ, Η Ζωή του Κλιμ Σάμγιν, Στη Χώρα των Σοβιέτ, κ.ά.
Χρονοβιογραφία
- 1868: Γεννιέται ο Μαξίμ Γκόρκι, στο χωριό Νίζνι Νόβγκοροντ από φτωχούς γονείς. Το πραγματικό του όνομα είναι Αλεξέι Μαξίμοβιτς Πέτσκοφ.
- 1873: Πεθαίνει ο πατέρας του. Η μητέρα του θα ξαναπαντρευτεί κι ο Μαξίμ θα μείνει με τον παππού και τη γιαγιά του. Η ιστορίες, τα παραμύθια και η τρυφερή παρουσία της άσκησαν μεγάλη επίδραση πάνω του.
- 1877: Αναγκάζεται από τη φτώχια να φύγει απ΄το σπίτι σε ηλικία μόλις 9 ετών και να αναζητήσει μόνος του την τύχη του. Δοκιμάζει διάφορα επαγγέλματα: βοηθός υποδηματοποιού, αγιογράφου, λαντζέρης σε καράβι, αχθοφόρος στην Οδησσό, νυχτοφύλακας σε ψαράδικο, φούρναρης, καθαριστής καμινάδων, εργάτης στα χωράφια.Ρακένδυτος και πεινασμένος γυρνάει όλη τη Ρωσία, γνωρίζει τους ανθρώπους και τη δυστυχία τους.
- 1887: Με ένα παλιό πιστόλι πυροβολείται στο στήθος. Η σφαίρα θα μείνει στα πνευμόνια του σαράντα ολόκληρα χρόνια.
- 1892: Παρά τις αντιξοότητες αρχίζει να εκδηλώνεται η αγάπη του στη λογοτεχνία. Αρχίζει να γράφει πρώτα για βιοποριστικούς λόγους, επιφυλλίδες σ’ επαρχιακές εφημερίδες.
- 1895: Γνωριμία με τον γνωστό συγγραφέα Κορολιένκο, που του δημοσιεύει στο περιοδικό του το διήγημα“Τσελκάς” που προκαλεί ενδιαφέρον.
- 1899: Οι τυπωμένες συλλογές των διηγημάτων του γνωρίζουν καταπληκτική επιτυχία. Ο Γκόρκι γίνεται γνωστός σε όλη την Ευρώπη.
- 1902: Η Ακαδημία τον εκλέγει μέλος της. Λίγες μέρας μετά ο Τσάρος ακυρώνει την εκλογή του, με αποτέλεσμα ο Τσέχωφ και ο Κορολιένκο να παραιτηθούν.
- 1905: Αναλαμβάνει τη διεύθυνση του περιοδικού “Νέα Ζωή” κι αγωνίζεται για την επανάσταση. Συλλαμβάνεται και κλείνεται στο φρούριο Πετροπαβλόφσκ. Λογοτέχνες απ’ όλον το κόσμο κάνουν έκληση για τη σωτηρία του.
- 1913: Συμμετέχει στη μεγάλη επανάσταση του ’17
- 1921: Άρρωστος από παλιά φυματίωση κι αφού διαφώνησε με τους αρχηγούς του κόμματος για τις μεθόδους τους, φεύγει για το Κάπρι.
- 1928: Επιστρέφει στη Ρωσία.
- 1936: Πεθαίνει.