Ο Γιώργος Νανούρης, στην πρώτη του επαφή με το αρχαίο δράμα, σκηνοθετεί τον Αίαντα του Σοφοκλή, με τον βραβευμένο με βραβείο Χορν, Μιχάλη Σαράντη και τον ζωγράφο Απόστολο Χαντζαρά στο ανακαινισμένο Θέατρο Βεάκη, σε παραγωγή Μάριου Τάγαρη . Με το φωτογραφικό μας φακό αποτυπώσαμε μικρές στιγμές μιας υπέροχης παράστασης, που αποτελεί ήδη σημείο αναφοράς της φετινής θεατρικής χρονιάς.
Μπορείτε να διαβάσετε αναλυτικά την κριτική μας εδώ
- Κείμενο Κατια Σωτηρίου
- Φωτογραφίες Ελπίδα Μουμουλίδου
Ο Αίας θεωρείται, από τους περισσότερους μελετητές, το παλαιότερο από τα σωζόμενα δράματα του Σοφοκλή. Για την ακριβή χρονολόγηση του έργου δεν υπάρχει ομοφωνία, αφού δεν μπορεί να συνδεθεί με βεβαιότητα με καμία πολιτική κατάσταση. Αρκετοί μελετητές τοποθετούν τον Αίαντα στη δεκαετία 460-450 π.Χ., υποστηρίζοντας πως την πρώιμη περίοδο στην οποία ανήκει, προδίδουν τα αρχαιοπρεπή χαρακτηριστικά της γλώσσας του, η δομή του και η θεματική του.
Το πρόσωπο του Αίαντα συγκροτείται μέσα από μια μακρά μυθολογική παράδοση, απώτερη πηγή της οποίας είναι ο Όμηρος. Ο γνωστός για το θεόρατο ανάστημα και τη δύναμη του Αχαιός ήρωας του Τρωικού πολέμου, γιος του βασιλιά της Σαλαμίνας Τελαμώνα και της Ερίβοιας, έχει έμβλημά του την πελώρια ασπίδα του με τις επτά στρώσεις από δέρμα βοδιού, η οποία ταυτίζεται σε τέτοιο βαθμό μαζί του ώστε να επεξηγεί, κατά μία εκδοχή, το όνομά του: “Αίας”, από το αίολος, αστραφτερός, επίθετο που χαρακτηρίζει στην Ιλιάδα την ασπίδα του: σάκος αιόλον επταβόειον. Από την Ιλιάδα αντλούμε και τα περισσότερα στοιχεία του μύθου του, ενός μύθου που, παρά τον εμπλουτισμό ή τις διαφορετικές χρήσεις του από μεταγενέστερους συγγραφείς, οργανώνεται γύρω από τους ακόλουθους σταθερούς πυρήνες: την πολεμική του δραστηριότητα στην Τροία, την αντιδικία του με τον Οδυσσέα για τα όπλα του Αχιλλέα (όπλων κρίσις), την οργή του για το αποτέλεσμα της κρίσης, την απόφασή του να εκδικηθεί τους Ατρείδες, τη μανία και την αυτοκτονία του.
Ο Αας θεωρείται η παλαιότερη από τις σωζόµενες τραγωδίες του Σοφοκλή1 . Το κεντρικό οµώνυµο πρόσωπο του δράµατος είναι ο κατεξοχήν οµηρικός ήρωας. Πρωταρχική σηµασία γι’ αυτόν, όπως ο ίδιος δηλώνει, έχει η τιµή. Η συναίσθηση της τιµής, της αξιοπρέπειας είναι σύµφυτη µε την έννοια της ύπαρξης. Αυτός που έχει χάσει την τιµή του ισοδυναµεί µε νεκρό. Οι αρχές του Αίαντα είναι σταθερές, ακλόνητες και αδιαµφισβήτητες. Ο ήρωας, λοιπόν, πιστεύει πως έχει υποστεί βαρύτατη προσβολή, επειδή δεν κέρδισε την ανώτατη τιµητική διάκριση να του αποδοθούν τα όπλα του Αχιλλέα στην περίφηµη «κρίση των όπλων» , νικητής της οποίας αναδείχθηκε ο Οδυσσέας. Γι’ αυτό, ο Αίαντας σχεδιάζει να πάρει αιµοδιψή εκδίκηση από τους πρώην συµµάχους του (τους Ατρείδες και τον Οδυσσέα), αλλά η θεά Αθηνά θολώνει το µυαλό του ήρωα, ο οποίος καταλήγει να σφαγιάσει ζώα και όχι τα υποψήφια θύµατά του.
Στον πρόλογο του έργου έχουµε τη µοναδική σκηνή στις τραγωδίες του Σοφοκλή όπου παρουσιάζεται µία από τις κύριες θεότητες του Ολύµπου. Πρόκειται για την οµηρική Αθηνά, που χαρίζει την εύνοιά της στον προστατευόµενό της Οδυσσέα, βασανίζοντας και περιγελώντας τον εχθρό του. Αντίθετα, ο Οδυσσέας διαφέρει από τον οµηρικό ήρωα, τον πανούργο και αδίστακτο δολοπλόκο. Εδώ ακούµε µόνο λόγια βαθιάς συµπόνιας, βλέπουµε µόνο τον άνθρωπο ν’ αναγνωρίζει τον συνάνθρωπο και την ευάλωτη ύπαρξή του. Βαθύτατο οίκτο αισθάνεται ο Οδυσσέας για το συντριµµένο αντίπαλο, καθώς κατανοεί ότι το δράµα του Αίαντα µπορεί ν’ αγγίξει οποιονδήποτε θνητό, µε το φόβο και το δέος απέναντι στην ανθρώπινη ασηµαντότητα να κυριαρχούν ως συναισθήµατα.
Κατόπιν, η δράση του έργου επικεντρώνεται στην επαναφορά του λογικού του Αίαντα, στην αισχύνη και τη θλίψη του, όταν ανακαλύπτει ότι τελικά δεν σκότωσε τους εχθρούς του, και στην επακόλουθη αυτοκτονία του, παρά τις παρακλήσεις της αφοσιωµένης συζύγου του, Τέκµησσας, και των Σαλαµίνιων ναυτικών που απαρτίζουν το χορό.
Πρόκειται µάλιστα για τον πρώτο, στο αρχαίο θέατρο, αυτόβουλο θάνατο από µία σειρά αυτόχειρων πρωταγωνιστών στα σωζόµενα έργα του Σοφοκλή. Έτσι, περίπου στο µέσο του έργου, στο στίχο 865 (σε σύνολο 1420 στίχων), ο κεντρικός ήρωας πεθαίνει3 κι ενώ το λείψανό του υπάρχει στη σκηνή, ακολουθεί ένα σχετικά µεγάλο τµήµα, εξίσου περιεκτικό, όπου σε τρεις λεπτότατα διαφοροποιηµένους αγώνες λόγων εξασφαλίζεται για το νεκρό η τιµή της ταφής και του αναγνωρίζεται η ηρωική αξία. Στο κέντρο αυτού του αγώνα στέκεται ο Τεύκρος που µέσα στη οδύνη για το θάνατο του αδερφού του αντιπαρατίθεται µε το Μενέλαο και τον Αγαµέµνονα, που µε απροκάλυπτη εκδικητικότητα και ύβρη προσπαθούν ν’ απαγορεύσουν την ταφή του Αίαντα. Τότε, όµως, επανεµφανίζεται ο Οδυσσέας και ο αγώνας λόγων µετατίθεται σε µία εκτεταµένη στιχοµυθία µε τον Αγαµέµνονα, όπου ο πρώτος αναγνωρίζει ότι ο Αίαντας είναι, µετά τον Αχιλλέα, ο ανδρειότερος όλων των Ελλήνων και πείθει τους δύο Ατρείδες να επιτρέψουν να ενταφιαστεί ο ήρωας µε τις τιµές που του αρµόζουν.
Όπως τονίσαμε και στην αναλυτική κριτική μας στο Mytheatro ο Γιώργος Νανούρης πήρε το κείμενο και προσπάθησε να δει τις λεπτότατες λεπτομέρειες που είναι και οι πιο ουσιώδεις, για να το φωτίσει ως το βάθος του, να το ευμενίσει, να το ολοκληρώσει μεταποιώντας τον ποιητικό λόγο σε εικόνα. Κατάφερε να δημιουργήσει μια από τις πιο συγκινητικές και αισθητικά άρτιες παραστάσεις που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια, με την εξαιρετική, άφθονη ερμηνεία του Μιχάλη Σαράντη και την καταλυτική παρουσία του Απόστολου Χαντζαρά. Είναι μια θεατρική εμπειρία, που δεν πρέπει να χάσει κανείς φέτος.
Μετάφραση: Νίκος Παναγιωτόπουλος
Σκηνοθεσία: Γιώργος Νανούρης
Ερμηνεία: Μιχάλης Σαράντης
Ζωγραφική: Απόστολος Χαντζαράς
Βοηθ. Σκηνοθέτη: Χρήστος Ρουμελιώτης, Τίτος Λίτινας
Σκηνική επιμέλεια – Φωτισμοί: Γιώργος Νανούρης
