Κριτική της Παράστασης Οιδίπους Τύραννος του Εθνικού Θεάτρου με το Θέατρο Βαχτάνγκοφ
Ο Οιδίπους Τύραννος, η τραγωδία της ύβρεως και της συντριβής, παρουσιάστηκε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου στις 29 και 30 Ιουλίου, σε μια συμπαραγωγή του Εθνικού Θεάτρου με το Θέατρο Βαχτάνγκοφ της Μόσχας, και με την ενδιαφέρουσα συνύπαρξη Ρώσων και Ελλήνων ηθοποιών στη σκηνή, σε σκηνοθεσία Ρίμας Τούμινας. Οι βασικοί πρωταγωνιστές του έργου ήταν Ρώσοι, και ο χορός αμιγώς ελληνικός, δίνοντας έναν πολύ ιδιαίτερο τόνο στην παράσταση, και δημιουργώντας, πριν ακόμα ανέβει, αγωνία για την έκβαση και το χαρακτήρα αυτής της συνύπαρξης.]
Το έργο
Ο Οιδίποδας Τύραννος του Σοφοκλή, το εμβληματικότερο, ίσως, δράμα της αρχαίας γραμματείας, ανήκει στο Θηβαϊκό κύκλο. Σύμφωνα με τις πηγές διδάχθηκε για πρώτη φορά το 428 π.Χ. , εν μέσω του Πελοποννησιακού πολέμου και του λοιμού που είχε αποδεκατίσει το λαό της Αθήνας. Στο επίκεντρο της προβληματικής του έργου τίθεται το άτομο σε σχέση με την προσωπική του ελευθερία, την εξουσία, την κοινωνία και τη θεϊκή βούληση.
Το έργο εκτυλίσσεται στη Θήβα, όπου βασιλεύει ο Οιδίπους, γιος -όπως πιστεύει ο ίδιος-του βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβου και της γυναίκας του Μερόπης. Την Κόρινθο την είχε εγκαταλείψει εξαιτίας ενός χρησμού των Δελφών, σύμφωνα με τον οποίο θα σκότωνε τον πατέρα του και θα παντρευόταν τη μητέρα του. Οδεύοντας ωστόσο προς τη Θήβα είχε σκοτώσει σε ένα τρίστρατο τον βασιλιά της Θήβας Λάιο, αγνοώντας την ταυτότητά του. Όταν έφτασε στη Θήβα, έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας και για την ευεργεσία του προς την πόλη τον έκαναν βασιλιά και του έδωσαν ως γυναίκα τη χήρα βασίλισσα Ιοκάστη. Η πόλη όμως τώρα μαστίζεται από καταστρεπτική επιδημία. Η πλοκή της τραγωδίας αρχίζει από το σημείο αυτό.
Στον πρόλογο ο Οιδίπους πληροφορεί τον χορό των ικετών ότι έχει ήδη στείλει στους Δελφούς τον Κρέοντα, τον αδελφό της γυναίκας του, να ζητήσει χρησμό. Ο Κρέων, που στο μεταξύ καταφθάνει, ανακοινώνει τον χρησμό του μαντείου: ο θεός απαιτεί την τιμωρία του φονιά του Λάιου. Στο πρώτο επεισόδιο κυριαρχεί η σύγκρουση τον Οιδίποδα με τον μάντη Τειρεσία, επειδή αυτός αρνείται να αποκαλύψει τον φονιά. Ο οργισμένος μάντης υπαινίσσεται την ενοχή του Οιδίποδα. Ο Οιδίπους θεωρεί ότι πρόκειται για συνωμοσία και στρέφει στο δεύτερο επεισόδιο την οργή του εναντίον του Κρέοντα. Στον διάλογο που ακολουθεί μεταξύ Οιδίποδα και Ιοκάστης, εκείνη του αναφέρει λεπτομέρειες του φόνου, που δημιουργούν υποψίες στον Οιδίποδα για δική του εμπλοκή. Στο τρίτο επεισόδιο, που παρατίθεται εδώ, φτάνει από την Κόρινθο αγγελιαφόρος για να ανακοινώσει στον Οιδίποδα ότι πέθανε ο Πόλυβος· για να τον καθησυχάσει ως προς το δεύτερο σκέλος του χρησμού αναφέρει επίσης ότι το βασιλικό ζεύγος της Κορίνθου δεν ήταν οι πραγματικοί γονείς του, αφού ο ίδιος τον είχε παραλάβει νήπιο από έναν δούλο του Λαΐου. Η Ιοκάστη καταλαβαίνει την αλήθεια και προσπαθεί να αποτρέψει τον Οιδίποδα από τη συνέχιση της έρευνας. Εκείνος όμως με απόλυτη βεβαιότητα θα συνεχίσει την αναζήτησή του για να ανακαλύψει στο τέλος, όταν θα έχει πια ακούσει τον υπηρέτη του Λαΐου που ήταν αυτόπτης μάρτυρας στη σκηνή του φόνου, ότι ο ένοχος είναι ο ίδιος και ότι, ενώ προσπάθησε να αποφύγει τη μοίρα του, στην πραγματικότητα υπήρξε άθυρμά της
Ο οιδιπόδειος κύκλος δεν είναι ένα δόγμα της μοίρας, ούτε απλά ένα δράμα χαρακτήρων, μια ηθικολογική τραγωδία. Είναι δράμα αποκάλυψης´ η αποκαλυπτική δράση οδηγεί τον ήρωα να μάθει την αλήθεια για τον εαυτό του και συγχρόνως τον οδηγεί στην καταστροφή του. Καθώς η πλοκή εξελίσσεται, ο Οιδίποδας φεύγει σταδιακά από την ευδαιμονία της άγνοιας του, και τελικά μαθαίνει τη φοβερή μοίρα του. Εδώ, ο Σοφοκλής θέτει το ερώτημα, είναι η οδυνηρή γνώση της αλήθειας πιο σημαντική από την ευτυχία της αφέλειας; Φαίνεται πως ναι. Ωστόσο, ο Σοφοκλής δεν κάνει μια απλή παραπομπή στον χαρακτήρα του Οιδίποδα, αλλά αντικατοπτρίζει τη φύση των Αθηναίων αρχόντων της εποχής. Όπως ο Οιδίπους, αυτοί οι άρχοντες ήταν τολμηροί και γνωστοί για τη νοημοσύνη και τον ηρωισμό τους. Αλλά ήταν επίσης γνωστοί για την αλαζονεία τους και την ύβρη τους. Από τη μία πλευρά, οι ίδιοι θεωρούνταν ως προστάτες της πόλης, ενώ την ίδια στιγμή δεν ήταν σε θέση να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους ως άτομα.
Η «πολυτλήμων» προσωπικότητα του Οιδίποδα, που παρουσιάστηκε ως πρότυπο του αθηναϊκού λαού συμβολίζει την Αθήνα του Περικλή , που έχει φτάσει σε πολύ υψηλό βαθμό αυτογνωσίας αλλά και την «παίδευσιν της Ελλάδος» κατά τον Knox. Καθώς ο ανθρωπισμός μεγάλωσε στην Αθήνα, πολλοί πολίτες, ιδίως στις ηγετικές θέσεις, είδαν τους εαυτούς τους ως ολοένα και πιο ανεξάρτητους από τους θεούς. Αναρωτήθηκαν εάν οι ζωές τους ήταν αποτέλεσμα της τύχης ή της ελεύθερης βούλησης. Αν και η Ιοκάστη πιστεύει αρχικά ότι η μοίρα-δηλαδή, οι χρησμοί και οι προφητείες – δεν σημαίνουν τίποτα, αλλάζει αργότερα την άποψη της, όταν συνειδητοποιεί ότι η θεία προφητεία της έχει γίνει πραγματικότητα. Ο Οιδίποδας, η επιτομή της ανθρώπινης διάνοιας, αμφισβητεί επίσης τους θεούς. Με τον τρόπο αυτό, ο Σοφοκλής υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι πιο ισχυροί από ό, τι ο άνθρωπος, ότι υπάρχει ένα όριο στην ικανότητα του ανθρώπου και τον λόγο.
Η παράσταση
Από τα πρώτα δευτερόλεπτα της παράστασης, η αγωνία για την προσέγγιση του ΡΪμας Τούμινας διαλύθηκε. Οι αθώες κοριτσίστικες φωνές έφτασαν πρώτα στο κοίλον, και δυο κοριτσάκια με πάλλευκα φορέματα εμφανίστηκαν έξω και πίσω από τη σκηνή να τρέχουν και να παίζουν χαρούμενα. Η Αντιγόνη και η Ισμήνη ανοίγουν την παράσταση με την χαρά και την παιδικότητα τους, που διακόπτεται απότομα από το κρώξιμο πουλιών, μεγάλων μαύρων πουλιών που κάνουν την εμφάνιση τους πάνω από την πόλη της Θήβας. Συγκλονιστική έναρξη, χωρίς να ειπωθεί ούτε μια λέξη.
Η σκηνοθεσία του Ρίμας Τούμινας υπηρέτησε το κείμενο πιστά, επιτρέποντας τη δημιουργία αυτού του δραματικού ρίγους που θα έπρεπε να νιώθει κανείς βλέποντας το αριστουργηματικό κείμενο του Σοφοκλή να παίρνει σάρκα και οστά. Με σεβασμό στην ουσία του κειμένου, με καθαρά εκφραστικά μέσα, και σαφή προσανατολισμό έδειξε ότι η όποια προσπάθεια αποδόμησης ενός κλασικού ανεβάσματος, που παρατηρείται ιδιαίτερα τώρα τελευταία, πέφτει στο κενό, όταν η πρόθεση είναι σωστή, η θεατρική παιδεία βαθιά, και η αγάπη για την τραγωδία και το νόημα της τεράστια. Απέδειξε με ελάχιστα σκηνικά, και καθαρό τρόπο ότι ο διαχωρισμός του κλασικού και μοντέρνου δεν έχει κανένα νόημα: το κείμενο έχει σαφή σκοπό, και ο σκηνοθέτης καλείται να ενορχηστρώσει την αποκάλυψη του. Ο Τούμινας το κατάφερε, με τρόπο που χρόνια έχουμε να δούμε στο Αργολικό θέατρο.
Οι σκηνές δεν έχουν στόμφο, δεν είναι πεποιημένες αλλά σκληρές και ρεαλιστικές. Η δράση εξελίσσεται με συνέπεια, ο Τούμινας παρουσιάζει το βασιλιά περιβεβλημένο από την εμπιστοσύνη του λαού του και γεμάτο έγνοια και στοργή γι’ αυτόν. Με το εύρημα του πιστού «σκύλου», ενός οπλίτη – φρουρού που άλλοτε απειλεί τους εχθρούς, άλλοτε ικετεύει τα χάδια του Οιδίποδα βασιλιά, ενισχύει το εγώ του βασιλιά, αλλά και κάνει ακόμα μεγαλύτερη την αντίθεση με την ακόλουθο της Ιοκάστης, τη σαν βγαλμένη από ταινία του Ταρκόφσκι ή του Βέντερς, που φέρει μια ποιητική αύρα.
Με τη χρήση ενός τεράστιου κυλίνδρου με οπές, για να μπορούν να πιάνονται ή να σκαρφαλώνουν οι ηθοποιοί, που συμβόλιζε το γύρισμα της μοίρας, και την ισοπεδωτική της επιβολή, συμβολίζονται οι άξονες της μοίρας και της γνώσης που κυριαρχούν στο κείμενο. Συντελεί τα μέγιστα ο κύλινδρος στην αποτύπωση της συναισθηματικής κορύφωσης και αγωνίας των ηρώων. Προκαλεί δέοςο σπαραγμόςαπό την αποχώρηση του Οιδίποδα από τη σκηνή μέσα από τον κύλινδρο της τύχης και της μοίρας. Εξαφανίζεται στο παλάτι, ορισμένος πια από τη μοίρα του, για να δει τη μάνα – σύζυγο να αυτοκτονεί, και να βγάλει και ο ίδιος τα μάτια του, χάνοντας την όραση του, ως απάντηση στη νοητική τύφλωση που τον κατέστρεψε. Αυτός ο κύλινδρος χρησίμευσε και στην απόδοση μιας συγκλονιστικής σκηνής στο φινάλε, με τον Οιδίποδα να δίδει πια την εξουσία στον Κρέοντα, και να αποχωρεί, και τα κορίτσια του, την Αντιγόνη και την Ισμήνη, έρμαια της τύχης και της μοίρας, να τρέχουν να σωθούν από την καταιγιστική της μανία – με τον κύλινδρο να ορμά πάνω τους και να υποχωρεί, μέχρι το σημείο που της παίρνει μαζί του.
Αριστοτεχνικές οι ερμηνείες των Ρώσων ηθοποιών. Ο Victor Dobronravov αν και μόνο 33 χρονών, παρουσίασε τον Οιδίποδα του σε δυο επίπεδα – τον επηρμένο, αλαζόνα Οιδίποδα που «τυφλωμένος» από την εξουσία και την άγνοια του ψάχνει εχθρούς παντού, και τον συγκλονισμένο από την πραγματικότητα Οιδίποδα, που αναζητά την αλήθεια, και επιθυμεί να οδηγηθεί στην αυτογνωσία, με όποια συνέπεια. Συγκλονιστικός στην ερμηνεία του, ώριμος και με γερά πατήματα, μετουσίωσε τον αγώνα του ήρωα του προς την αυτογνωσία και τελικά τη συντριβή.
Η Liudmila Maksakova, αριστοκρατική Ιοκάστη, έφερε μια αύρα αρχοντιάς και ομορφιάς στη σκηνή, με μια τρομερή αξιοπρέπεια στη σκηνή της «αναγνώρισης», συνδυάζοντας την αγέρωχη βασίλισσα με την συντροφική σύζυγο. Ίσως το μόνο σημείο το οποίο ξένισε αρχικά ήταν η είσοδος του Κρέοντα, που παρουσιάστηκε αρχικά πιο θηλυπρεπής, σε μια προσπάθεια να τονιστεί η διαφορά του από τον αρρενωπό και ιδιαίτερα αυταρχικό – αρχικά – Οιδίποδα. Σαφής η σκηνοθετική επιλογή στον Κρέοντα, πιθανόν όχι αποδεκτή από όλους.
Ο Τειρεσίας Evgeny Knyazev στη σύγκρουση του με τον Οιδίποδα ήταν συνταρακτικός, σταθερός και με τη μεγάλη αυτοπεποίθηση που του προσέφερε η γνώση. Από τις σπουδαίες σκηνές της παράστασης η σύγκρουση της τυφλότητας των ματιών και της τυφλότητας του νου.
Ο χορός της παράστασης χρήζει ιδιαίτερης μνείας. Όχι μόνο γιατί χειρίστηκε κάποια από τα πιο συνταρακτικά χορικά της αρχαίας γραμματείας, αλλά γιατί σαν ένα σώμα, κινήθηκε λιτά, με ενέργεια, μουσικά και ποιητικά, συντελώντας στην απόδοση του νοήματος του κειμένου, και εντάσσοντας το θεατή στην πραγματικότητα της Θήβας. Η μουσική του Θοδωρή Αμπαζή συνετέλεσε τα μέγιστα στην δημιουργία έντασης, αλλά και στην άμβλυνση της, έστω και αν σε κάποια σημεία ήταν ελάχιστα πιο δυνατή από όσο έπρεπε.
Αν και η βασική γλώσσα στην παράσταση ήταν η Ρώσικη, με την εξαίρεση των χορικών, ήταν τέτοιος ο σεβασμός στο κείμενο και η αγάπη με την οποία το περιέβαλε ο Τούμινας, ήταν τέτοια η αισθητική και ποιητικότητα των σκηνών, που ελάχιστη σημασία είχε η όποια ανάγκη ανάγνωσης των υπέρτιτλων.
Η καταιγιστική ειρωνεία της τραγωδίας Οιδίπους Τύραννος τονίζει ότι ο ευφυέστερος των ανθρώπων μπορεί να πέφτει τόσο πολύ έξω, ότι ο άνθρωπος που έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας δεν είναι ικανός να λύσει το αίνιγμα του ίδιου του δικού του φρικτού πεπρωμένου. Ήταν τέτοια η προσήλωση της σκηνοθεσίας στο νόημα αυτό, που επήλθε τελικά η κάθαρση και η λύτρωση, με έναν τρόπο σχεδόν ιερό που χρόνια είχαμε να νιώσουμε. Μόνο ευχαριστώ για την εμπειρία αξίζουν στο Εθνικό και το Θέατρο Βαχτάνγκοφ.
** Η κριτική της παράστασης γράφηκε από την Κάτια Σωτηρίου για το mytheatro.gr