Το δράμα ήταν έργο θεατρικό, προορισμένο στα χρόνια της ακμής του πάντοτε για παράσταση και όχι για απλή ανάγνωση ή αφήγηση. Ήταν συνθέτη καλλιτεχνική δημιουργία. Εκτός από το λόγο, το κύριο όργανο της καλλιτεχνικής του έκφρασης, στη σύνθεση και στην εκτέλεση του ήταν απαραίτητη η συνδρομή και άλλων τεχνών: της μουσικής και της όρχησης (σκηνοθεσίας, υποκριτικής, σκηνογραφίας, στιχουργικής). Έτσι, το δράμα συνδύαζε στοιχεία από τα δύο άλλα είδη του ποιητικού λόγου, του έπους και της λυρικής ποίησης. Σε αντίθεση με το έπος και τη λυρική ποίηση, όπου η δράση παρουσιάζεται ως θέμα αφήγησης, κατά την εκτέλεση του δράματος ο θεατής βλέπει μπροστά του πρόσωπα, τους ηθοποιούς και τους χορευτές, να δρουν, δηλαδή να υποδύονται άλλα πρόσωπα, τους ήρωες του έργου. Στο δράμα λοιπόν η δράση παρουσιάζεται σαν ζωντανή πραγματικότητα.
Σε μια κλασική τραγωδία διακρίνουμε τα κατά ποσόν και τα κατά ποιόν μέρη. Στα πρώτα ανήκουν ο Πρόλογος, τα Επεισόδια, τα Στάσιμα και η Έξοδος (επικό στοιχείο), όπως και η Πάροδος, τα Στάσιμα, οι κομμοί και οι μονωδίες/διωδίες, δηλαδή σύντομα άσματα που τραγουδούσαν ένας ή δύο ηθοποιοί (λυρικό στοιχείο). Στα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας περιλαμβάνονται: ο μύθος, δηλαδή η υπόθεση, το σενάριο, το ήθος, δηλαδή ο χαρακτήρας, η ψυχοπνευματική κατάσταση των προσώπων, η όψη, δηλαδή η σκηνοθεσία και η σκηνογραφία, η λέξη, δηλαδή τα εκφραστικά μέσα και οι εκφραστικοί τρόποι, η διάνοια, δηλαδή τα μηνύματα και οι ιδέες, το μέλος, δηλαδή η μουσική επένδυση.
Πιο αναλυτικά:
- Τα ΚΑΤΑ ΠΟΣΟΝ ΜΕΡΗ: δηλαδή τις εξωτερικές ενότητες στις οποίες διαιρείται και βάση των οποίων οργανώνεται η δράση.
- Τα ΚΑΤΑ ΠΟΙΟΝ ΜΕΡΗ: τα εσωτερικότερα δομικά υλικά πάνω στα οποία κτίζεται από τη μια ο τραγικός λόγος, από την άλλη η παράσταση γενικότερα.
ΤΑ ΚΑΤΑ ΠΟΣΟΝ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Τὰ πρὸ τῆς τοῦ χοροῦ εἰσόδου, μέρος διαλογικό ή μονολογικό. Σε ορισμένες από τις πρωιμότερες τραγωδίες, π.χ. στους Πέρσες (472 π.Χ.) και τις Ικέτιδες (463 π.Χ.) ο πρόλογος παραλείπεται.
Στον πρόλογο παρέχονται βασικές πληροφορίες κυρίως για την προϊστορία της δράσης. Ενίοτε ο θεατής προϊδεάζεται για το τι περίπου θα ακολουθήσει, χωρίς όμως να αποκαλύπτονται οι πιο κρίσιμες πτυχές των μελλουμένων. Τα προλογικά πρόσωπα μπορεί να είναι απλώς προτατικά, να μην συμμετέχουν δηλαδή στην υπόλοιπη δράση. Ενίοτε, ειδικά στον Ευριπίδη, τον πρόλογο εκφωνούν θεοί.
ΠΑΡΟΔΟΣ
Το εισόδιο τραγούδι του χορού, το οποίο τραγουδά μπαίνοντας από τις παρόδους (ή εἰσόδους), τους διαδρόμους πλαγίως του θεατρικού οικοδομήματος που οδηγούν στην ορχήστρα.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 450 π.Χ. κατά πάσα πιθανότητα, ο χορός αποτελείται πλέον από 15 μέλη. Τάση των τραγικών ποιητών είναι να συγκροτούν τους χορούς τους με άτομα περιθωριακών ή κατώτερων κοινωνικών τάξεων (γέροντες και παρθένες, ελεύθερες ή δούλες γυναίκες, ανώνυμους πολίτες). Η πάροδος
- (α) εκθέτει τη βασική θεματολογία του έργου και
- (β) κατοχυρώνει τον χαρακτήρα του χορού, ο οποίος συμβάλλει αποφασιστικά στην κατανόηση της ουσίας του έργου: το ποιος είναι (ή δεν είναι) ο χορός είναι ένα από τα πρώτα ερωτήματα που πρέπει να απαντήσει κανείς, προκειμένου να κατανοήσει ένα τραγικό έργο.
ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ
Το εκτενές διαλογικό κομμάτι μεταξύ δύο τραγουδιών του χορού. Με το πέρασμα του χρόνου τα επεισόδια αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη έκταση και σημασία συγκρινόμενα με τα στάσιμα. Τα επεισόδια, ωστόσο, μπορούν να περιλαμβάνουν και λυρικά μέρη (αυτά αποκαλούνται, ανακριβώς, ἀπὸ σκηνῆς μέλη), τα οποία εκτελούν συνήθως οι ηθοποιοί (μονῳδίαι ή διῳδίαι) ή που εκτελούνται από κοινού από τους ηθοποιούς και τον χορό (ἐπιρρήματα, ἀμοιβαῖα, κομμοί). Τα επεισόδια είναι το σημείο στο οποίο προωθείται η πλοκή, δηλαδή εκτυλίσσονται τα σημαντικά γεγονότα. Βασικοί παράγοντες των επεισοδίων είναι οι υποκριτές, οι οποίοι ήδη από το 458 π.Χ. τουλάχιστον είναι τρεις. Δεν είναι ασήμαντος όμως και ο ρόλος του χορού στα επεισόδια. Σε αυτά ο χορός δεν προωθεί μεν τη δράση αποφασιστικά (συγκεκριμένες συμβάσεις τού απαγορεύουν να παρέμβει δυναμικά), ωστόσο τα λόγια του συμβάλλουν στην εκμαίευση της πληροφορίας, στη λήψη κρίσιμων αποφάσεων εκ μέρους των προσώπων του δράματος κλπ.
ΣΤΑΣΙΜΟ
Το χορικό κομμάτι που διαχωρίζει μεταξύ τους τα επεισόδια. Τα στάσιμα δομούνται σε στροφές, αντιστροφές και επωδούς. Οι στροφές και οι αντιστροφές παρουσιάζουν μετρική αντιστοιχία, δηλαδή η αντιστροφή έχει ακριβώς όμοια μετρική δομή όπως και η στροφή. Η επωδός διατηρεί το δικό της μετρικό σχήμα. Προϊόντος του χρόνου τα στάσιμα μετατρέπονται σε γενικούς ποιητικούς στοχασμούς ή και εντελώς εμβόλιμα τραγούδια, άσχετα με τη δράση. Κατά τον 5ο αιώνα, όμως, τα στάσιμα είναι ακόμη κομβικά σημεία, στα οποία συμπυκνώνεται η φιλοσοφική και άρα η διδακτική αξία της τραγωδίας και αποκρυσταλλώνεται το βαθύτερο, καθολικότερο νόημα των δρωμένων.
ΕΞΟΔΟΣ
Η καταληκτήρια σκηνή της τραγωδίας, η οποία συνδυάζει το διαλογικό και το λυρικό στοιχείο.
ΚΑΤΑ ΠΟΙΟΝ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
Τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας σύμφωνα με τον Αριστοτέλη είναι έξι:
ΜΥΘΟΣ
Πρόκειται για αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει σύνθεσιν τῶν πραγμάτων και που εμείς σήμερα αποκαλούμε υπόθεση και πλοκή, δηλαδή τη διαδοχή των γεγονότων στο έργο. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι καλός μῦθος είναι αυτός που στηρίζεται στο εἰκὸς καὶ τὸ ἀναγκαῖον, δηλαδή στη φυσική και ομαλή διαδοχή των συμβάντων, από τα οποία το ένα προκαλεί το άλλο. Οι ιδανικότεροι τραγικοί μύθοι, επίσης, περιλαμβάνουν κάποια περιπέτειαν, δηλαδή μια δραματική μεταβολὴν ἐς τὸ ἐναντίον, είτε από την ευτυχία στη δυστυχία είτε το αντίθετο.
Για τον Αριστοτέλη ο μῦθος είναι η καρδιά κάθε καλής τραγωδίας και άρα το σημείο το οποίο πρέπει να προσέξει περισσότερο από όλα ο ποιητής. Αυτό είναι κατανοητό: με δεδομένο το γεγονός ότι τα βασικά συστατικά των τραγικών πλοκών είναι γνωστά από την τραγική παράδοση, αυτό που διαφοροποιεί τον ένα Οιδίποδα από τον άλλο είναι ο τρόπος με τον οποίο ο ποιητής θα δομήσει την ιστορία, ποια στοιχεία του παραδοσιακού μύθου θα τονίσει έναντι άλλων, τι θα αποσιωπήσει από την παράδοση και τι θα προσθέσει σε αυτήν (υπήρχαν μικρά περιθώρια τέτοιων προσαρμογών κλπ).
ΗΘΟΣ
Πρόκειται για τους χαρακτήρες των προσώπων, πιο συγκεκριμένα εκείνες τις ενέργειες (ή συνηθέστερα εκείνες τις εκτενείς ρήσεις) που αποκαλύπτουν το γιατί πράττουν όπως πράττουν.
ΛΕΞΙΣ
Ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο χειρίζεται τον λόγο ο ποιητής, δηλαδή το λεξιλόγιο και το ύφος.
ΔΙΑΝΟΙΑ
Οι σκέψεις, οι ιδέες και οι απόψεις που εκφράζουν οι διαφορετικοί ήρωες του έργου.
ΟΨΙΣ
Η οπτική διάσταση της παράστασης (κοστούμια, προσωπεία, σκηνικός χώρος).
ΜΕΛΟΣ
Η μουσική διάσταση της παράστασης
Πηγές: Αντώνης Πετρίδης, ΥΠΕΠΘ