Το σατυρικό δράμα ήταν μία από τις τρεις ποικιλίες του αθηναϊκού δράματος, ενώ οι άλλες δύο ήταν τραγωδία και κωμωδία. Το σατυρικό δράμα ήταν μια αρχαία ελληνική μορφή δράματος, παρόμοια με το πνεύμα της φρικτής σάτιρας του burlesque. Τα χορωδιακά σατυρικά, βασίζονταν στην ελληνική μυθολογία και ήταν γεμάτα από μεθυστική τρέλα, σφοδρή σεξουαλικότητα, φάρσες, και γενική ευθυμία.
Tο σατυρικό δράμα ονομάστηκε έτσι από τους χορευτές που ήταν ντυμένοι Σάτυροι και συνοδεύονταν από τον πατέρα τους το Σ(ε)ιληνό, ως τυπικό εκπρόσωπο της σατυρικής ομάδας. H παρουσία των Σατύρων καθόριζε όχι μόνο την ατμόσφαιρα αλλά και το μύθο του έργου. Eισηγητής του στην Aθήνα θεωρείται ο Πρατίνας ο Φλ(ε)ιάσιος. Συνεχιστές του ο γιος του Aριστίας, ο Aχαιός (484-401 π.X.) και ο Aισχύλος.
Τα πρώτα έργα στην αρχαία Ελλάδα γράφτηκαν και παρήχθησαν προς τιμήν του θεού Διονύσιου, αντί των απλών τελετουργιών που οι Αθηναίοι έκαναν για γενιές, επειδή πίστευαν ότι μπορεί να έχουν μεγαλύτερη σημασία. Ξεκίνησαν με κωμωδίες και τραγωδίες με βάση τους μύθους τους, αλλά γύρω στο έτος 500 π.Χ., ο Πρατίνας από την Πελοπόννησο της Ελλάδας ήρθε στην Αθήνα και εισγήθηκε το σατυρικό δράμα.
Το όνομα είναι σατυρικό, όχι σατιρικό. Ο Πρατίνας δεν ενδιαφερόταν για πολιτικά ή κοινωνικά σχόλια. Απλώς είχε την ιδέα ότι θα μπορούσε να πει μια θλιβερή ιστορία χρησιμοποιώντας τους σατύρους, τους συντρόφους του Διονύσου. Οι σάτυροι ήταν τέλειοι, ανήκαν σε κάθε γιορτή του Διονύσου και είχαν μια μυθική φήμη για το ότι ήταν μεθυσμένοι και ασεβείς προς όλους.
Στα Αθηναϊκά Διονύσια κάθε θεατρικός συγγραφέας εισήγαγε συνήθως τέσσερα δράματα στο θεατρικό αγώνα: τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα που θα εκτελείτο είτε στο τέλος του φεστιβάλ είτε μεταξύ της δεύτερης και τρίτης τραγωδίας μιας τριλογίας, ως πνευματική ψυχαγωγία, κωμική ανακούφιση για να σπάσει την καταπίεση των ωρών της ζοφερής, μοιρολατρικής, τυπολογικής τραγωδίας. Το σατυρικό δράμα ήταν σύντομο, μισής διάρκειας σε σχέση με την τραγωδία.
Kυριότερα γνωρίσματα του σατυρικού δράματος
Kυριότερα γνωρίσματα του σατυρικού δράματος η μόνιμη χρήση Xορού Σατύρων, που λειτουργεί ως κωμικό αντίβαρο, η διακωμώδηση της τραγωδίας, η παρουσία της μυθολογίας, που αποτελεί την κυριότερη πηγή του κωμικού στοιχείου, και η χρήση χονδροειδών αστείων και χυδαιότητας. Oι ποιητές χρησιμοποιούσαν τις ίδιες μυθολογικές υποθέσεις, αλλά με πρόσωπα φαιδρού χαρακτήρα, την ίδια γλώσσα, τα ίδια μέτρα και τους ίδιους δραματουργικούς τρόπους με την τραγωδία, προσαρμοσμένα όμως στις ιδιαίτερες ανάγκες του είδους (π.χ. βωμολοχίες, επιδεικτικές ορχήσεις κ.ά.). Ήταν σύντομο σε έκταση και απλό στην κωμική πλοκή του μύθου· απουσίαζε τελείως η πολιτική σάτιρα (ανοιχτή ή λανθάνουσα) προσώπων ή γεγονότων. H όρχηση του σατυρικού Xορού, που γινόταν με ταχύτητα και κρότο των ποδιών, λεγόταν σίκιννις (από τον εισηγητή της Σίκιννο) και ήταν μια παρωδία της σεμνής όρχησης του Xορού της τραγωδίας, που λεγόταν ἐμμέλεια (ἐν + μέλος = αρμονία). Ο κανόνας των τριών υποκριτών ίσχυε και για το σατυρικό δράμα.
Ο χορός στο σατυρικό δράμα
Στο σατυρικό δράμα τα μέλη του χορού μιμούνταν τους Σατύρους, τους ακολούθους του θεού Διόνυσου. Επικεφαλής τους ήταν ο Σιληνός, πατέρας τους και παιδαγωγός του θεού, σύμφωνα με τους μύθους. Παρόλο που οι Σάτυροι ήταν άσχετοι με τους μύθους απ’ όπου αντλούσαν τα θέματά τους οι ποιητές, η παρουσία τους στα έργα ήταν καθοριστική. Στο σατυρικό δράμα οι περιπέτειες των ηρώων παρουσιάζονταν απ’ την αστεία πλευρά τους. Με έναν ευρηματικό τρόπο, λοιπόν, οι ποιητές έμπλεκαν τους Σατύρους στην υπόθεση κι έτσι με το κέφι, τη ζαβολιά και την αθυροστομία τους συνέβαλλαν στο ανάλαφρο και κωμικό αποτέλεσμα. Με το χαρακτήρα του χορού και φυσικά τους ξέφρενους χορούς και τα τραγούδια, οι Σάτυροι δημιουργούσαν μια διονυσιακή ατμόσφαιρα στο θέατρο εκπληρώνοντας τον προορισμό που είχε το σατυρικό δράμα, να ελαφρύνει, δηλαδή, την ατμόσφαιρα, ύστερα από τρεις συνεχόμενες τραγωδίες.
Eλάχιστα δείγματα του είδους έχουν σωθεί συνολικά. Oι σύγχρονες, όμως, παπυρικές ανακαλύψεις έχουν φέρει σε φως σημαντικά αποσπάσματα του σατυρικού δράματος. Aπό τα πολλά έργα σώθηκε ολόκληρο μόνο ο Kύκλωψ του Eυριπίδη, καθώς και μεγάλο μέρος από τους Ἰχνευτὰς του Σοφοκλή. Έχουν διασωθεί, επίσης, μερικοί στίχοι (περίπου 90) από τους Δικτυουλκούς (= αυτοί που τραβούν τα δίκτυα) του Aισχύλου. Yπόθεση ήταν η σωτηρία του Περσέα σε βρεφική ηλικία, όταν η θάλασσα εξέβρασε στην ακτή ένα κιβώτιο με τη Δανάη και το μωρό. O Σειληνός πολιορκεί ερωτικά τη Δανάη, η οποία αντιδρά αρνητικά. Στους Ἰσθμιαστές (100 περίπου στίχοι) του Aισχύλου οι Σάτυροι ψέγονται από το Διόνυσο, γιατί εγκατέλειψαν τη λατρεία του και παίρνουν μέρος στους αθλητικούς αγώνες των Iσθμίων.
Το σατυρικό δράμα αντλούσε και αυτό τα θέματά του από την ελληνική μυθολογία. Είχε ακόμη την ίδια γλώσσα και δομή, το ίδιο μέτρο και ύφος με την τραγωδία. Η διαφορά είναι ότι οι ποιητές παρωδούσαν τους μύθους, ορισμένες φορές, μάλιστα, ακόμη και θέματα ή σκηνές από τις ίδιες τις τραγωδίες που είχαν προηγηθεί, ενώ περι- 51 Εικ. 44 Αγγείο για το ανακάτεμα του κρασιού με νερό (κρατήρας). Στην κύρια όψη απεικονίζεται ο Προμηθέας μαζί με Σατύρους. Η παράσταση είναι πιθανόν εμπνευσμένη από το σατυρικό δράμα του Αισχύλου Προμηθεύς Πυρκαεύς (περ. 430 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). στασιακά χρησιμοποιούσαν ακόμη και βωμολοχίες ή χοντροκομμένα αστεία. Το αποτέλεσμα ήταν το σοβαρό να δείχνει αστείο και να δημιουργείται ένα κωμικό αποτέλεσμα. Η εύθυμη ατμόσφαιρα και το ευχάριστο τέλος που είχαν οι υποθέσεις απομάκρυναν το σατυρικό δράμα από την τραγωδία και το έφερναν πιο κοντά στην κωμωδία.
Μια ακόμη σημαντική διαφορά από την τραγωδία είναι ότι οι μύθοι αφηγούνταν ξέγνοιαστα επεισόδια από τη ζωή λιγότερο τραγικών ηρώων κι έτσι δεν διακωμωδούσαν τους ήρωες με τα σοβαρά ηθικά διλήμματα. Για παράδειγμα, ο Αισχύλος στο σατυρικό δράμα Σφίγγα επέλεξε από το μύθο του Οιδίποδα το επεισόδιο με τη λύση του αινίγματος. Συνηθισμένα θέματα των σατυρικών δραμάτων ήταν τα παμπόνηρα σχέδια των ηρώων σχετικά με την κατατρόπωση δαιμόνων και τεράτων, όπως ο Κύκλωπας Πολύφημος, ή θέματα μαγείας και θαυμάτων, όπως η μεταμόρφωση της Ιώς σε αγελάδα, και γενικά ιστορίες που θύμιζαν τα λαϊκά παραμύθια. Η υποδούλωση και η απελευθέρωση των Σατύρων ήταν ακόμη πολύ συχνό θέμα ή ακόμη ο εξαναγκασμός τους να κάνουν πράγματα που δεν ήθελαν ή δεν γνώριζαν.
Πηγή: Από Τη Διονυσιακή Λατρεία Στη Θεατρική Πράξη