Το Θέατρο της Σκληρότητας

Ιστορία Θεάτρου

Το Θέατρο της Σκληρότητας αποτελεί ένα πολύ ιδιαίτερο κεφάλαιο στην Ιστορία Θεάτρου. Η θεωρία του Θεάτρου της Σκληρότητας (Theatre of cruelty) εισήχθη από τον Γάλλο σκηνοθέτη, ηθοποιό, ποιητή και θεωρητικό Αντονέν Αρτώ (Antonin Artaud) στο σύγγραμμά του «Το θέατρο και το είδωλό του» (The Theatre and its Double) το 1938. Ο Αρτώ υπήρξε μέλος του κινήματος του υπερρεαλισμού και προσπαθεί με το θέατρό του να αποκοπεί από τις παραδόσεις και τις συμβάσεις του δυτικού θεάτρου και να «επιτεθεί» στις αισθήσεις του θεατή, εγείροντας αισθήματα του υποσυνειδήτου που μέχρι τότε παρέμεναν σε λανθάνουσα κατάσταση.

Για τον Αρτώ το θέατρο είναι (ή οφείλει να είναι) κάτι πολύ περισσότερο από μία σκηνοθετημένη παράσταση μπροστά από ένα κοινό που την παρακολουθεί παθητικά. Το θέατρο για τον Αρτώ είναι μία πράξη «άμεσης βίας» που αφυπνίζει το κοινό, στοχεύοντας στο νευρικό του σύστημα, εμπνέοντας τον θεατή με την αγριότητα των εικόνων του και επενεργώντας ως μία πνευματική θεραπευτική, της οποίας το άγγιγμα θα παραμείνει αλησμόνητο. Παρομοίως, δίνει τον δικό του ορισμό και για την έννοια της σκληρότητας. Σκληρότητα για τον Αρτώ δεν είναι μία πράξη φυσικής και συναισθηματικής βίας˙ είναι περισσότερο η ανυποχώρητη οργή και απογοήτευση απέναντι σε μία ζωή που έχει καταντήσει στάσιμη, παθητική και στερείται έμπνευσης και μιας καθοδηγητικής δύναμης. Έτσι, το Θέατρο της Σκληρότητας εκφράζει την τρέλλα του πολέμου, του εγκλήματος, του έρωτα, προκειμένου να ενσταλάξει μέσα μας την ιδέα της αέναης σύγκρουσης, έναν «σπασμό» στον οποίον η ζωή διαρκώς δοκιμάζεται και μέσα στον οποίον καθένας εγείρεται και επιβεβαιώνει τον εαυτό του ενάντια στις κοινωνικές συνθήκες και το status που έχει γεννηθεί.

Ο Αρτώ δεν ήθελε οι θεατές να χρησιμοποιήσουν το θέατρο ως ένα όχημα διαφυγής από την καθημερινότητα, αλλά επιθυμούσε το θέατρο να γίνει ο τόπος στον οποίον θα επαληθεύονταν οι χειρότεροι τους εφιάλτες. Γι’ αυτό προσπαθούσε να δημιουργήσει εκείνες τις συνθήκες που θα ανάγκαζαν να έρθουν στην επιφάνεια οι πιο σκοτεινοί φόβοι και τα αρχέγονα ένστικτα των θεατών, ένστικτα τα οποία η ζωή στη σύγχρονη, οργανωμένη κοινωνία έχει καταπιέσει. Το θέατρο για τον Αρτώ δεν επιδέχεται εκλογίκευσης ακόμα και για τους ερμηνευτές και τους ηθοποιούς. Η αίσθηση του κινδύνου και της βίας ανάμεσα στο κοινό μέσω σκοτεινών εικόνων και της θέασης του πόνου και παράλογων ενορμήσεων μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν και οι ίδιοι οι ερμηνευτές αφεθούν και ανταποκριθούν σε έναν εντελώς νέο τρόπο παιξίματος.

Η έννοια της σκληρότητας για τον Αρτό δεν ενέχει στοιχεία σαδισμού. Θεωρούσε την σκληρότητα απαραίτητη για να προκληθεί εκείνη η αποφασιστικότητα σε κοινό και ερμηνευτές που θα τους καθιστούσε ικανούς να αντιμετωπίσουν το εσώτερο σκοτάδι που κρύβεται στις καρδιές όλων μας, προκειμένου να γευτούμε την καρδιά της αλήθειας.

Στο πλαίσιο της θεωρίας του ο Αρτό πίστευε ότι ο λόγος δεν είναι επαρκής για να αποδώσει το τραύμα. Ένοιωθε ότι το «παραδοσιακό» θέατρο είχε επικεντρωθεί επικίνδυνα πολύ στις κοινωνικές συμβατικότητες και τα ψυχολογικά κίνητρα των ηρώων του, ενώ ο ίδιος (ίσως και με τις επιρροές του υπερρεαλισμού) πίστευε ότι χρειαζόταν να διερευνηθεί η περιοχή του ασυνειδήτου, γιατί εκεί ριζώνει η αιτία που κάνει έναν άνθρωπο να βασανίζει έναν άλλον. Έτσι, απογύμνωσε τις λέξεις από το νόημά τους και επικεντρώθηκε στην φωνητική τους δύναμη: το θέατρο του Αρτώ κυριαρχείται από άναρθρους ήχους, κραυγές και κλάματα, υποστηρίζοντας μάλιστα ότι οι ηθοποιοί με αυτόν τον τρόπο μπορούν και εκφράζουν συναισθήματα και εμπειρίες που δεν χωράνε στον λόγο, που όλοι καταπιέζουμε, αλλά συμβαίνουν αν και το αγνοούμε σε έναν βαθμό. Αυτήν την αναγνώριση επιζητούσε, επιστρέφοντας έτσι πολύ κοντά στην ερμηνεία της αλήθειας ως άρση της λήθης.

Γι’ αυτόν τον λόγο, οι παραστάσεις γίνονταν σε άδειους χώρους, χωρίς σκηνικά και αντικείμενα. Το κοινό ήταν καθισμένο στην μέση και οι ηθοποιοί έπαιζαν γύρω από τους θεατές. Έντονα ηχητικά και φωτιστικά εφέ ήταν μέρος της παράστασης, καθώς ο Αρτώ υποστήριζε πως το θέατρο δεν πρέπει να απευθύνεται στο μυαλό, αλλά στις αισθήσεις των θεατών, με σκοπό πάντα την τελική κάθαρση. Αναπόφευκτα, το θέατρο του Αρτώ ήταν εντόνως σωματικό, μερικές φορές στυλιζαρισμένο, με στοιχεία χορευτικά, αλλά και επιστροφής στο μύθο και το τελετουργικό, με έντονες εκφράσεις στο πρόσωπο, χειρονομίες και σωματικές στάσεις που συχνά δημιουργούσαν εικόνες που έκαναν τους θεατές να αισθάνονται πολύ άβολα.

Το Θέατρο, όπως το όρισε ο Αρτώ μέσα από τις παραστάσεις και τα θεωρητικά του κείμενα, σίγουρα ήταν κάτι πολύ συγκεκριμένο και περιορισμένο, η προσέγγιση όμως αυτή επηρέασε πολλούς συγγραφείς και σκηνοθέτες του 20ου αιώνα, ενώ πολλοί υποστηρίζουν ότι η πραγματική συμβολή της «κληρονομιάς» του Αρτώ στον χώρο του θεάτρου, δεν έχει ακόμα εκτιμηθεί όπως της αξίζει. Ανάμεσα στους συγγραφείς που τον μελέτησαν και επηρεάστηκαν από το έργο του ξεχωρίζουν ο Ζαν Ζενέ και ο Χάινερ Μίλερ, ενώ ο Γκροτόφκσι θεωρείται ίσως ο μεγαλύτερος μελετητής του, που πήρε την θεωρία του και την εξέλιξε, φτιάχοντας την δική του «σχολή».