Ιστορία Θεάτρου
Η τραγωδία αποτελεί ίσως και σήμερα την αξεπέραστη κορωνίδα του ανθρώπινου πνεύματος. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το ότι γεννήθηκε στην Αθήνα και άνθησε τον 5ο π.Χ. αιώνα, την εποχή δηλαδή που το δημοκρατικό πολίτευμα γνώρισε την μεγαλύτερη ακμή του. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν αρκετές θεωρίες ως προς την καταγωγή του όρου τραγωδία και καμμία δεν μοιάζει πλήρως ικανοποιητική. Η επικρατέστερη ετυμολογία του όρου είναι ότι προκύπτει από το τράγος και το ωδή, ενώ μία άλλη άποψη τον συνδέει με τον τρύγο.
Είναι γνωστό το γεγονός πως οι ρίζες του θεάτρου πηγαίνουν βαθιά μέσα στον χρόνο και συνδέονται με τις θρησκευτικές τελετές και συγκεκριμένα, με την λατρεία του Διονύσου, που στην συνέχεια έγινε ο προστάτης θεός του θεάτρου και οι παραστάσεις δίνονταν στην πόλη προς τιμή του κατά τα μικρά και μεγάλα Διονύσια. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονώς πως ο διθύραμβος, τα λατρευτικά χορικά άσματα που ψάλλονταν εν χορώ για να δοξάσουν τον Διόνυσο, θεωρείται και ο πρόγονος της τραγωδίας. Ο Θέσπις μάλιστα θεωρείται ο πρώτος ηθοποιός, καθώς ήταν εκείνος που ξεχώρισε από τον «χορό» κατά την διάρκεια του διθυράμβου, σε μία μάλλον αυτοσχεδιαστική έξοδο, εισάγοντας το διαλογικό στοιχείο σε αντιπαράθεση με την ομαδική ωδή. (Διαβάστε περισσότερα στο κείμενο: Το θέατρο στην Αρχαία Ελλάδα.)
Σταδιακά λοιπόν, τα θέματα απομακρύνθηκαν από την λατρεία του θεού και τις καθημερινές εργασίες και δράσεις της ζωής, εισήχθη και δεύτερος και στην συνέχεια και τρίτος υποκριτής, μειώθηκε το χορικό μέλος και δόθηκε έμφαση στο διαλογικό, ενώ ρόλο άρχισαν να παίζουν και εξωτερικά στοιχεία όπως η σκηνογραφία. Και φυσικά, πρέπει να σημειώσουμε ότι το αφηγηματικό μέρος του δράματος έχει επηρεαστεί και από το έπος.
Χάρη στον Αριστοτέλη και την Ποιητική του, που αποτέλεσε την βάση για την αφηγηματική γραφή (και το σινεμά), μας έχει διασωθεί ο ορισμός της τραγωδίας: «Ἔστιν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδὼν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι’ ἀπαγγελίας, δι’ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η τραγωδία είναι η ύψιστη μορφή Τέχνης. Πρόκειται λοιπόν για την επί σκηνής αναπαράσταση ανθρώπινης πράξης, σημαντικής και ολοκληρωμένης, η οποία εξιστορείται σε κατάλληλο χρονικά μέγεθος με αρχή, μέση και τέλος, χρησιμοποιώντας λόγο ποιητικό, με ρυθμό, μέλος κι αρμονία, όπου όλα τα διαφορετικά στοιχεία που την απαρτίζουν είναι διακριτά, ενώ οι ερμηνευτές τα αναπαριστούν με πράξεις και όχι απαγγέλοντας, με σκοπό να εγείρουν την συμπόνοια και τον φόβο του θεατή προκειμένου να επιτευχθεί η πολυπόθητη κάθαρση.
Ο Αριστοτέλης είναι επίσης εκείνος που διακρίνει τα κατά ποιόν και τα κατά ποσόν μέρη της τραγωδίας. Στα κατά ποιόν μέρη συγκαταλέγονται τα εξής: 1) ο μύθος: αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε η υπόθεση και ορίζει και την πλοκή του έργου 2) το ήθος: είναι οι χαρακτήρες και ο κόσμος που ο καθένας από αυτούς εκπροσωπεί 3) η διάνοια: το σύνολο των ιδεών που προωθεί το έργο και εκφράζονται μέσω των χαρακτήρων 4) η λέξις: ο (ποιητικός) λόγος, η γλώσσα που χρησιμοποιείται 5) το μέλος: η μελωδία, η μουσική, τα χορικά κομμάτια δηλαδή της τραγωδίας που έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο και 6) η όψις: ο τρόπος που όλα τα παραπάνω ζωντανεύουν στην σκηνή ή αυτό που σήμερα θα λέγαμε σκηνοθεσία.
Τα κατά ποσόν μέρη της τραγωδίας έχουν να κάνουν με την δομή και την διάρθρωσή της. Έτσι, όλες οι τραγωδίες ξεκινούν με τον πρόλογο, που είναι συνήθως ένας μονόλογος ή μια διαλογική σκηνή που εισάγει τον θεατή στην υπόθεση του έργου και συνεχίζει με την πάροδο, που συνιστά το πρώτο χορικό που τραγουδάει ο χορός κατά την είσοδό του στην σκηνή. Στην συνέχεια έχουμε τα επεισόδια, όπου ξεδιπλώνεται η δράση και διακόπτονται από τα στάσιμα, που αποτελούν τα τραγούδια του χορού. Η έξοδος είναι το τελευταίο διακριτό τμήμα της τραγωδίας, μετά το οποίο δεν ακολουθεί χορικό, ενώ σε μερικές τραγωδίες συναντάμε και τον επονομαζόμενο κομμό, θρήνο στον οποίο συμμετέχει και ο υποκριτής (για παράδειγμα ο διάσημος κομμός της Ηλέκτρας).
Στην αρχαιότητα, οι τραγωδοί που έπαιρναν μέρος στους αγώνες έπρεπε να παρουσιάζουν κάθε φορά μία ολοκληρωμένη τριλογία και ένα σατυρικό δράμα. Από τις τριλογίες σήμερα έχει διασωθεί μόνο η Ορέστεια του Αισχύλου.
Οι Ρωμαίοι προσπάθησαν και οι ίδιοι να γράψουν τραγωδία, με πιο χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Σενέκα, ο οποίος στα έργα του παρουσίαζε θέματα που έπαιρνε από τις τραγωδίες των μεγάλων μας τραγικών ποιητών. Παρόλ’ αυτά, οι ρωμαϊκές τραγωδίες διαφέρουν καθώς χρησιμοποιούν αρκετά πομπώδη λόγο, λεπτομερείς περιγραφές φρικαλέων πράξεων και ηθικολογίες. Κατά την Αναγέννηση έγιναν προσπάθειες στην Ιταλία συγγραφής τραγωδιών, όμως δεν παρήχθησαν σημαντικά έργα. Ο Σαίξπηρ είναι αυτός που ακόμα και σήμερα αναφέρεται ως ο πιο σημαντικός συγγραφέας μετά τους τραγωδούς, παρόλο που οι ελισαβετιανές του τραγωδίες διέφεραν πολύ από τον ορισμό του Αριστοτέλη. Στην Γαλλία τον 17ο αιώνα, ο Κορνέιγ και ο Ρακίνας έγραψαν τις δικές τους εκδοχές για μύθους και πρόσωπα που τους ενέπνευσαν οι αρχαίες ελληνικές ή ρωμαϊκές τραγωδίες, μορφοποιώντας όμως τους κανόνες, φέρνοντάς τους πιο κοντά στα γαλλικά ιδεώδη της εποχής τους παρά στα ιδεώδη της τραγωδίας, που θαύμαζαν μεν, προσπάθησαν όμως να «διορθώσουν»
Η τραγωδία είναι ένα θέμα ανεξάντλητο, που έχει επηρεάσει όχι μόνο το θέατρο, αλλά την φιλοσοφία (Νίτσε: «Η γέννηση της τραγωδίας»), την ψυχανάλυση (Φρόυντ: το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα) και ολόκληρο τον δυτικό πολιτισμό. Παρόλ’ αυτά, είναι δύσκολο κάποιος να την αισθανθεί πραγματικά και να την ερμηνεύσει, εάν την αποκόψει από τις συγκεκριμένες πολιτικές, ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες που την γέννησαν. Εμείς εδώ ψηλαφίσαμε μόνο τις πολύ αδρές γραμμές που κυρίως έχουν να κάνουν με τα χαρακτηριστικά του είδους. Σύντομα θα επανέλθουμε με κείμενα που θα πουν λίγα λόγια παραπάνω και για τους τρεις συγγραφείς που το σφράγισαν, τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη.